ЛЯЛЬКА

Даўней ён быў рахманы, а сёння – нахабны і пагардлівы. Даўней маўчаў, калі яго крыўдзілі, а сёння сам пачынае бушаваць без дай прычыны. Даўней называўся палякам, а сёння фанабэрыцца сваім жыдоўствам. Даўней ён нават верыў у шляхетнасць ды бескарыслівасць, а цяпер толькі грошы ды сувязі ў яго на языку… Не чакай дабра!..

Калі з пакупнікамі ён прыніжаны, дык графам і нават баронам гатовы пяты лізаць. А ўжо са сваімі падуладнымі ён сапраўдны бегемот. Толькі пырхае ды адтоптвае людзям ногі. Гэта нават непрыгожа… У сваю чаргу, радца, Шпрот, Клейн і Лісецкі не маюць рацыі, калі пагражаюць яму нейкімі авантурамі.

Дык што я значу сёння ў краме пры гэтакім цмоку? Вазьмуся за рахункі, ён мне праз плячо зазірае, аддам нейкае распараджэнне, ён зараз жа яго гучна паўторыць. Выціскае мяне з крамы. Пры знаёмых пакупніках ён любіць казаць: “Мой сябра Вакульскі… мой знаёмы барон Кшэшоўскі… мой крамнік Жэцкі…” А калі мы з ім сам-насам, называе мяне “каханым Жэсем”…

Пару разоў я ў самай далікатнай форме даў яму зразумець, што гэтыя пяшчотныя мянушкі не робяць мне прыемнасці. Але ён, небарака, нават не зразумеў, а я маю звычку доўга чакаць, пакуль пачну лаяцца. Лісецкі спрытны на язык, дык Шлянгбаўм яго шануе.

Але ж меў рацыю Шуман, калі казаў, што мы ад дзядоў і прадзедаў толькі і думаем, як раскідаць грошы, а яны – як іх назапашваць. З гэтага пункту гледжання былі б ужо першымі на свеце, каб людская вартасць вызначалася толькі грашыма. Але якая мне да гэтага справа!..

З-за таго, што ў краме амаль няма ўжо мне працы, усё часцей я задумваюся пра падарожжа ў Венгрыю. Дваццаць гадоў не бачыць ані поля, ані лесу… Страшна падумаць!..

Я ўжо пачаў быў рабіць захады наконт пашпарта, думаў, зойме гэта не менш за месяц. Ды тут узяўся за справу Вірскі – шах-мах! – зрабілі мне пашпарт за чатыры дні. Аж я спалохаўся…

Нічога не зробіш, трэба ехаць. Хоць на некалькі тыдняў. Здавалася мне, што яшчэ зборы зоймуць трохі часу… Дзе там!.. Зноў умяшаўся Вірскі і ў адзін дзень купіў мне падарожны куфар, у другі дзень спакаваў рэчы ды кажа: “Едзь!..”

Я аж зазлаваў. Чаго ім, да д’ябла, так карціць мяне пазбыцца?.. Загадаў, на злосць ім, распакаваць рэчы і куфар накрыць дыванам, бо прыкра было глядзець на яго. Але ж, як бы я некуды паехаў! Гэтак бы ехаў…

Мушу, аднак, спачатку акрыяць трохі. Па-ранейшаму няма ў мяне апетыту, марнею, кепска сплю, хоць цэлы дзень і хаджу сонны, часам кружыцца ў мяне галава і калоціцца сэрца… Ат! Усё мінецца…

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Клейн таксама ператвараецца ў нядбальца. Спазняецца ў краму, прыносіць нейкія кніжачкі, ходзіць на сустрэчы невядома з кім… Але горш за ўсё, што з грошай, прызначаных яму Вакульскім, узяў ужо тысячу рублёў і патраціў за адзін дзень. На што?..

Тым не менш, ён добры хлопец! А доказам яго пачцівасці ёсць тое, што нават баранеса Кшэшоўская не выгнала яго з дому, дзе ён па-ранейшаму жыве на чацвёртым паверсе: ціхуткі, вады не замуціць.

Каб яшчэ адмовіўся ад тых непатрэбных сувязяў, бо з жыдамі можа і не быць авантуры, але з ім!..

Няхай пан Бог прасвятліць яму розум і беражэ яго.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Смешную і павучальную гісторыю расказаў мне Клейн. Рагатаў я да слёз, а разам з тым атрымаў яшчэ адзін доказ Божае справядлівасці, якая праяўляецца нават у дробных рэчах.

“Нядоўгі трыумф бязбожнікаў,” – вучыць, здаецца, Святое пісанне, а можа, які айцец касцёла. Чые б гэта словы не былі, а яны спраўдзіліся і ў адносінах да баранесы, і да Марушэвіча.

Як усім вядома, баранеса, пазбыўшыся Малескага і Паткевіча, загадала вартаўніку, каб той ні за што на свеце не пускаў у кватэру на чацвёртым паверсе студэнтаў, лепш хай пустая стаіць. Сапраўды, студэнцкі пакой некалькі месяцаў быў незаняты, але хоць пані была задаволеная.

Тым часам вярнуўся да яе муж, барон і, вядома, сам заняўся камяніцаю. А з-за таго, што барону заўсёды не стае грошай, дык не даваў яму спакою і той пусты пакой, і загад баранесы, які змяншаў даход на сто дваццаць рублёў у год.

А яшчэ падбухторыў яго Марушэвіч (яны ўжо памірыліся!..), які зноў пазычае грошы ў Кшэшоўскага.

– Што, барон, – пытаўся ён, – мусіш спраўджваць: кандыдат на кватаранта студэнт або не студэнт? Навошта ўскладняць? Калі прыйшоў не ў мундуры, дык і не студэнт, а калі гатовы за месяц наперад плаціць, дык браць і квіта.

Барона гэтыя парады ўзялі за душу. Загадаў ён тады вартаўніку, каб той, калі трапіцца кватарант, не распытваючы, адпраўляў яго наверх. Вартаўнік, вядома, сказаў гэта сваёй жонцы, а жонка – Клейну, якому хацелася зноў замець прыемных суседзяў.

Дык праз пару дзён пасля гэтага распараджэння з’яўляецца ў барона нейкі прыгажун з дзіўнай фізіяноміяй ды ў яшчэ больш дзіўным убранні: яго сподні не пасавалі да камізэлькі, камізэлька – да сурдута, а гальштук – ні да чаго.

– У доме ёсць кавалерскі пакой, які пан барон здае за дзесяць рублёў у месяц? – пытае прыгажун.

– Так, – кажа барон. – Пан можа паглядзець.