ЛЯЛЬКА

– Як будзеш у Варшаве, – сказаў ён, – зайдзі да мяне… Але ні слова пра тое, што тут сталася…

– Бог мне сведка, не скажу, – адказаў Высоцкі і зняў шапку.

– А другім разам… – дадаў Вакульскі і паклаў яму руку на плячо, – другім разам… каб спаткаў такога чалавека… разумееш?.. каб спаткаў яго, не ратуй… Як хоча хто добраахвотна стаць са сваёю крыўдаю перад Божым судом, не затрымлівай яго…

Не затрымлівай!..

ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА

Палітычная сітуацыя вымалёўваецца ўсё выразней. Маем ужо дзве кааліцыі. З аднаго боку – Расія і Турцыя, з другога – Германія, Аўстрыя і Англія. А калі так, значыць, у любы момант можа грымнуць вайна, у якой вырашацца вельмі і вельмі важныя пытанні.

Але ж ці будзе вайна? Бо нас звычайна цешаць пустыя надзеі. Дык вось, будзе! Гэтым разам абавязкова. Лісецкі казаў, што я кожны год прадказваю вайну і ніколі гэта не спраўдзілася. Даўбешка ён, мякка кажучы. У мінулыя гады было адно, а цяпер – зусім іншае.

Напрыклад, чытаю ў газетах, што Гарыбальдзі ў Італіі пачаў агітацыю супраць Аўстрыі. Чаму ж ён пачаў агітацыю?.. Бо спадзяецца на вялікую вайну. Мала таго, праз пару дзён чую, што генерал Тур усімі святымі заклінае Гарыбальдзі, каб той не ўцягваў італьянцаў у клопаты…

Што гэта значыць?.. А гэта, у перакладзе на чалавечую мову, значыць: “Сядзіце, італьянцы, ціха, бо і так Аўстрыя аддасць вам Трыест, калі выйграе. А калі па вашай віне прайграе, дык не атрымаеце нічога…”

Гэта важныя весткі, і агітацыя Джузэпэ Гарыбальдзі, і супакойванні Тура. Джузэпэ агітуе, бо бачыць, што вайна на носе, а Тур супакойвае, бо глядзіць далей.

Калі ж грымне вайна? У канцы чэрвеня або ў ліпені?.. Гэтак бы думаў недасведчаны палітык, але не я. Бо немцы не пачнуць вайну, пакуль не прымуць меры бяспекі адносна Францыі.

А якія ж яны прымуць меры?.. Шпрот кажа, што няма рады, але я бачу, што ёсць спосаб, і вельмі просты. О, Бісмарк – птушка высокага палёту, я пачынаю ў гэтым пераконвацца!..

Бо навошта было немцам і Аўстрыі ўцягваць у свой саюз Англію? Вядома, каб мець прыпарку на Францыю і ўгаварыць яе на аб’яднанне з імі. Зробіцца гэта наступным чынам.

У англійскім войску служыць малады Напалеонак – Люлю, і б’ецца з зулусамі ў Афрыцы, як яго дзед, Напалеон Вялікі. А калі англічане скончаць вайну, яны дадуць Напалеонку генеральскі чын і скажуць французам: “Даражэнькія! Вось, маеце Банапарта, які ваяваў у Афрыцы і праславіўся, як ягоны дзед. Дык зрабіце яго вашым імператарам, як дзеда, а мы вам за гэта дыпламатычна вытаргуем у немцаў Эльзас і Латарынгію. Заплаціце ім некалькі мільярдаў, ну але гэта лепш, чым весці новую вайну, якая будзе каштаваць мільярдаў дзесяць і невядома яшчэ чым скончыцца для вас…”

Французы, вядома, зробяць Люлю імператарам, вернуць свае зямлі, заплацяць, уступяць у хаўрус з немцамі, і тады Бісмарк, у якога столькі грошай, пакажа ім сваё майстэрства!

О, Бісмарк – мудры шчупак, і калі ўжо хто, дык толькі ён можа такі план здзейсніць. Я даўно зразумеў, які гэта спрытнюга, і маю да яго слабасць, хоць і таіўся… Гэта, пане, яшчэ кветачкі!.. Ён жанаты з дачкою Путкамера, а вядома, што Путкамеры – радня Міцкевічам. Дык вось, падобна, у яго вялікая любасць да палякаў, і нават сына наступніка нямецкага трону ён раіў вучыць па-польску…

Ну, а калі сёлета вайны не будзе… Тады застанецца толькі нагадаць Лісецкаму байку пра прасцячка! Ён, бедачына, думае, што палітычная мудрасць у тым, каб ні ў што не верыць. Абы-што!.. Палітыка палягае на камбінацыях, якія вынікаюць з натуральнага парадку рэчаў.

Дык няхай жыве Напалеон IV!.. Хоць ніхто сёння пра яго і думаць не думае, але я, прынамсі, упэўнены, што ў гэтым раскідачы ён адыграе галоўную ролю. А як возьмецца за справу, дык не толькі задарма здабудзе Эльзас і Латарынгію, але яшчэ і межы Францыі можа пасунуць да Рэйну. Абы Бісмарк не спахапіўся раней часу і не скеміў, што выкарыстоўваць Банапарта – гэта тое самае, што льва запрагаць у павозку. Мне здаецца нават, што ў адным гэтым Бісмарк пралічыцца. І, праўду кажучы, я не буду шкадаваць, бо ніколі не меў да яго даверу.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Нешта здароўе маё не надта. Не скажу, каб балела мне нешта, але вось так… Хадзіць шмат не магу, апетыт страціў, нават не вельмі хочацца мне пісаць.

У краме ўжо амаль няма чаго мне рабіць, бо там распараджаецца Шлянгбаўм, а я, нібы пятае кола ў возе, заканчваю справы Стаха. Да кастрычніка Шлянгбаўм мусіць канчаткова разлічыцца з намі. Без кавалка хлеба я не застануся, бо пачцівы Стах забяспечыў мяне пажыццёвай пенсіяй у паўтары тысячы рублёў. Але як падумаеш, што хутка застанешся пустым месцам у краме, ніякага права не будзеш мець… Не варта і жыць… Каб не Стах ды Напалеонак… часам, гэтакі гнятлівы настрой, зрабіў бы сабе што… Хто ведае, стары мой сябра Кац, ці не зрабіў ты разумней за ўсіх? Не маеш, праўда, ужо ніякіх надзей, але не баішся ўжо і падману… Я не сцвярджаю, што сам яго баюся, бо, прынамсі, ані Вакульскі, ані Банапарт… Але заўсёды… так нешта…