ЛЯЛЬКА

“Досыць!.. Досыць!.. Ужо досыць, – крычалі камяні, дрэвы, паветра, зямля і неба… – Саступі іншым!.. Няхай і яны спазнаюць гэтае новае быццё…”

Досыць!.. Дык ён зноў павінен зрабіцца нічым і якраз у той момант, калі гэтае вышэйшае быццё ва ўспамінах пакідае яму толькі роспач па тым, што страціў, ды скруху па тым, чаго не дасягнуў!

“Ах, хутчэй бы ўзышло сонца! – прашаптаў Вакульскі. – Вяртаюся ў Варшаву… займуся нейкай працай і скончу з гэтым глупствам, якое толькі псуе мне нервы… Яна хоча Старскага? Няхай мае Старскага!.. Я прайграў у каханні?.. Добра!.. Затое выйграў у іншым… Усяго мець немагчыма…”

Ужо пару хвілін ён адчуваў на вусах нейкую густую вільгаць.

“Кроў?” – падумаў ён.

Выцер вусны і пры святле запалкі ўбачыў на насоўцы пену.

“Шалею, ці што гэта за ліха?”

Потым удалечыні ён убачыў два агні, якія паволі набліжаліся ў яго бок. За імі ўзвышалася цёмная маса, над якою ўздымаўся густы сноп іскраў.

“Цягнік?..” – спытаў ён сам у сябе, і яму здалося, што гэта той самы цягнік, якім едзе панна Ізабэла. Зноў ён убачыў вагон, асветлены ліхтаром, прыкрытым кавалкам блакітнага камлоту²⁴³, а ў кутку заўважыў панну Ізабэлу ў абдымках Старскага…

“Так кахаю… так кахаю… – прашаптаў ён. – І не магу забыць!..”

У гэты момант зазнаў ён пакуту, якой няма назвы ў чалавечай мове. Раздзіралі яго горкія думкі, збалелыя пачуцці, раздушаная воля і ўсё яго існаванне… І раптам ён адчуў нават не прагу, а голад і пажадлівасць да смерці.

Цягнік павольна набліжаўся. Вакульскі, сам не разумеючы, што ён робіць, упаў на рэйкі. Яго трэсла, зубы стукалі, ён схапіўся аберуч за шпалы, у роце было поўна пяску… На дарогу ўпаў свет ліхтара, рэйкі пачалі ціха дрыжаць пад лакаматывам…

“Божа, будзь літасцівы…” – прашаптаў ён і заплюшчыў вочы.

Раптам ён адчуў цяпло і рэзкі штуршок, які скінуў яго з рэек… Цягнік праляцеў за некалькі цаляў ад галавы, абдаючы яго параю ды гарачым попелам. На момант ён страціў прытомнасць, а калі ачуняў, убачыў нейкага чалавека, што сядзеў у яго на грудзях і трымаў за рукі.

– Што гэта вяльможны пан вырабляе?.. – казаў чалавек. – Нечуваныя рэчы… Гэта ж Бог…

Ён не скончыў. Вакульскі сапхнуў яго з сябе, схапіў за каўнер і паваліў на зямлю.

– Чаго ты хочаш ад мяне, ты, паганец?! – закрычаў ён.

– Пане, вяльможны пане… я ж Высоцкі…

– Высоцкі?.. Высоцкі?.. – паўтарыў Вакульскі. – Маніш, Высоцкі ў Варшаве…

– Але я брат яго, чыгуначнік. Пан сам мне тут з месцам дапамог яшчэ летась, пасля Вялікадня… І хіба мог я глядзець на гэткае гора?.. Зрэшты, пане, на чыгунцы нельга кідацца пад лакаматывы…

Вакульскі сцішыўся і пусціў яго.

“Усё супраць мяне, нават тое, што я зрабіў добрага,” – прашаптаў ён.

Ад моцнае стомленасці ён сеў на зямлю каля дзічкі, што расла тут і была не вышэй за дзіця. Тым часам усчаўся вецер і варушыў лісткамі на дрэве, ад шамацення якіх, невядома чаму, прыгадаліся Вакульскаму даўнія гады.

“Дзе маё шчасце?..” – падумаў ён.

У грудзях пачало сціскаць і хутка дайшло да горла. Ён хацеў уздыхнуць, але не мог, здавалася, што зараз задушыцца, і ён абняў рукамі дрэўца, якое ўсё шамацела.

“Паміраю!” – білася ў галаве думка.

Яму здавалася, што кроў залівае мазгі, грудзі разрываюцца. Ён курчыўся ад болю і раптам зайшоўся ад плачу.

“Божа міласэрны… Божа міласэрны…” – паўтараў ён праз рыданні.

Чыгуначнік апусціўся побач з ім і асцярожна падклаў яму пад галаву сваю руку.

– Плач, вяльможны пане!.. – казаў ён, нахіляючыся над ім. – Плач, вяльможны пане, і памінай імя Божае… Не дарэмна будзеш памінаць яго…

Хто аддаецца шчыра Пану Богу,

І верыць яму цалкам ўсю дарогу,

Той смела скажа: Бог мяне бароніць,

Душу маю трымае на далоні.

І Ён цябе ад злога выратуе²⁴⁴.

Што, вяльможны пане, з таго дастатку, што з тых найвялікшых скарбаў!.. Усё чалавека падмане, адзін толькі Бог не падмане…

Вакульскі прытуліўся тварам да зямлі. Яму здавалася, што з кожнаю слязою выліваецца з ягонага сэрца боль, расчараванне і роспач. Думкі паціху даходзілі да ладу. Ён ужо разумеў, што робіць, і разумеў таксама, што ў горы, калі ўсё здрадзіла, засталіся яшчэ вернымі яму зямля, просты чалавек і Бог…

Паволі ён супакойваўся, рыданні ўжо менш раздзіралі яму грудзі, ён адчуў слабасць ва ўсім целе і моцна заснуў.

Быў ужо світанак, калі ён абудзіўся. Ён сеў, працёр вочы, убачыў каля сябе Высоцкага і ўсё ўспомніў.

– Доўга я спаў? – спытаў ён.

– Можа, з чвэрць гадзіны… можа, паўгадзіны, – адказаў чыгуначнік.

Вакульскі выняў пулярэс, дастаў некалькі сторублёвак і, падаючы іх Высоцкаму, сказаў:

– Бачыш… Быў я ўчора п’яны… Не кажы нічога і нікому, што тут са мною было. А вось, гэта… дзецям…

Чыгуначнік пацалаваў яму ў ногі.

– Я падумаў, – сказаў ён, – што ясны пан усё страціў, таму…

– Маеш рацыю! – задумліва адказаў Вакульскі. – Страціў усё… апроч грошай. Не забуду пра цябе, хоць… Лепш бы мне не жыць.

– Я таксама казаў сабе, што такі пан не шукаў бы бяды, нават каб і страціў усе грошы. Злосць людская да гэтага давяла… Але і ёй канец прыйдзе. Бог марудзіць, але ён справядлівы, пераканаецца пан…

Вакульскі ўстаў з зямлі і пайшоў у бок станцыі. Раптам ён вярнуўся да Высоцкага.