ЛЯЛЬКА

Які я стомлены, цяжка мне ўжо нават пісаць. Так бы некуды і паехаў… Божа мой, дваццаць гадоў не вытыркаў я носа за варшаўскія рагаткі!.. А гэтак мяне часам цягне хоць раз яшчэ перад смерцю зірнуць на Венгрыю… На даўнія палі бітваў, дзе засталіся косці камрадаў… Гэй, Кац, гэй, Кац!.. памятаеш той дым, той свіст, тыя сігналы?.. Якая трава была тады зялёная і як свяціла нам сонца!..

Няма рады, мушу выбрацца ў падарожжа, паглядзець на горы і лясы, пагрэцца на сонцы, падыхаць паветрам шырокіх раўнін ды пачаць новае жыццё. Можа, нават перабрацца некуды ў правінцыю, бліжэй да пані Стаўскае, бо што яшчэ застаецца пенсіянеру?..

Гэты Шлянгбаўм – дзіўны чалавек. Ніколі б не падумаў, ведаючы яго ўбогім, што ён здольны гэтак задзіраць нос. Як бачу, праз Марушэвіча ён ужо завёў знаёмства з баронамі, праз баронаў – з графамі, і не можа даступіцца яшчэ толькі да князя, які з жыдамі надта ветлівы, але і дужа непрыступны.

І пакуль Шлянгбаўм лычык задзірае, у горадзе на жыдоў – крык. Варта мне зайсці на піва, заўсёды нехта нападае на мяне і сварыцца, што Стах прадаў краму жыдам. Радца наракае, што жыды забіраюць трэцюю частку яго пенсіі. Паслухаць Шпрота, дык справы ў яго не ідуць з-за жыдоў. Лісецкі плача, бо Шлянгбаўм звальняе яго з працы пасля Святога Яна, а Клейн маўчыць.

Ужо і ў газетах пачынаюць пісаць супраць жыдоў, а што яшчэ больш дзіўна, сам доктар Шуман, хоць і старазаконны, завёў раз са мною такую гутарку:

– Пабачыш, пан, праз некалькі гадоў дачакаюцца жыды авантуры.

– Прашу прабачэння, – кажу я, – але ж доктар іх нядаўна хваліў?..

– Хваліў, бо гэта геніяльная раса, але натура ў іх подлая. Уяві сабе, Шлянгбаўмы – стары і малады – хацелі ашукаць мяне… Мяне!

“Ага, – думаю я сабе, – зноў уверыў, як цябе за кішэню памацалі…”

І, праўду кажучы, знелюбіў я Шумана канчаткова.

А што яны плятуць пра Вакульскага!.. Фантазёр, ідэаліст, рамантык… Можа, таму, што ніколі не зрабіў ён свінства.

Калі я пераказаў Клейну тую размову з Шуманам, наш сухарэбры калега адказаў:

– Ён кажа, што праз некалькі гадоў пачнецца авантура з жыдамі?.. Супакой яго, пан, будзе раней…

– Раны Хрыстовы! – кажу я. – Чаму ж яна мае быць?..

– Бо мы добра іх ведаем, хоць яны да нас і падлабуньваюцца… – адказаў Клейн. – Іх голымі рукамі не возьмеш! Але яны пралічыліся. Мы ведаем, на што яны здольныя, каб мелі сілу.

Я лічыў Клейна чалавекам вельмі прагрэсіўным, можа, нават залішне прагрэсіўным, але цяпер думаю: ён сапраўдны цемрашал. Зрэшты, што гэта за “мы”, “нас”?..

І гэта ў стагоддзі, якое надышло пасля XVIII, пасля таго XVIII стагоддзя, якое на сваіх штандарах напісала: вольнасць, роўнасць, братэрства?.. За што тады я біўся з аўстрыякамі, ліха яго бяры?.. За што гінулі мае камрады?..

Смеху варта! Бязглуздзіца нейкая! Усё паправіць імператар Напалеон ІV.

Тады і Шлянгбаўм не будзе гэткім нахабным, і Шуман перастане фанабэрыцца сваім жыдоўствам, і Клейн устрымаецца ад пагрозаў.

І недалёкія гэта часы, бо нават Стах Вакульскі…

Ах, які я стомлены… Мушу некуды паехаць.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

Я ж не такі стары, каб думаць пра смерць, але, Божа мой, калі выцягнуць з вады рыбіну, няхай самую маладую ды здаровую, дык здохне яна без уласцівага асяроддзя…

Бадай, і я стаў гэтакай рыбінай, выцягнутай з вады. У краме ўжо пануе Шлянгбаўм і, каб заявіць пра сваю ўладу, выгнаў швейцара ды інкасатара толькі за тое, што яны не выказвалі яму досыць пашаны.

Калі я заступіўся за небаракаў, ён з гневам сказаў мне:

– А паглядзі, пан, як яны мяне трактуюць і як Вакульскага!.. Яны не кланяліся яму гэтак нізка, але кожным рухам, кожным позіркам паказвалі, што пайшлі б за ім у агонь…

– Дык і пан таксама хоча, каб за ім у агонь ішлі? – спытаў я.

– Вядома. Яны ж ядуць мой хлеб, у мяне заробак атрымліваюць! Я ім плачу…

Я думаў, што Лісецкі, які аж пасінеў, слухаючы, што той вярзе, дасць яму поўху. Аднак ён стрымаўся і толькі спытаў:

– А ведаеш, пан, чаму за Вакульскага мы ў агонь пайшлі б?..

– Бо ён мае болей грошай, – адказаў Шлянгбаўм.

– Не, пане. Бо ён мае тое, чаго пан не мае і мець не будзеш, – сказаў Лісецкі і стукнуў сябе ў грудзі.

Шлянгбаўм пачырванеў, як вампір.

– Што?! – закрычаў ён. – Чаго я не маю?.. Мы не можам разам працаваць, пане Лісецкі. Пан абражае мае рэлігійныя абрады…

Я схапіў Лісецкага за руку і пацягнуў за шафу. Усе рагаталі з абразы Шлянгбаўма… Адзін Зэмба (толькі ён застаецца ў краме) натапырыўся і закрычаў:

– Гаспадар мае рацыю… няможна здзекавацца з веравызнання, бо веравызнанне – гэта святая рэч!.. Дзе вольнасць сумлення?.. Дзе прагрэс?.. Цывілізацыя?.. Эмансіпацыя?..

– Лізаблюд паганы, – прамармытаў Клейн і зашаптаў мне на вуха: – Шуман, хіба, мае рацыю, што дачакаюцца яны авантуры… Памятае пан, які ён да нас прыйшоў, а якім стаў?..

Вядома, я прабраў Клейна, бо якое ён мае права страшыць сваіх суграмадзян авантурамі? Не магу, аднак, укрываць перад сабою, што не бачу, як Шлянгбаўм за год змяніўся.