ЛЯЛЬКА

– Мазгі ў цябе, Стах, набакір… Ніякі гэта не хаос, тут усё ясна, як божы дзень… У гэтым краі толькі жыды ствараюць нейкі прамысловы ды гандлёвы рух, дык кожная іх эканамічная перамога – гэта чысты даход для краю… Хіба я не маю рацыі?..

– Мне трэба падумаць пра гэта, – адказаў Вакульскі. – Ну, а якую яшчэ маеш уцеху?

– Найбольшую. Уяві сабе, што пры першых жа чутках пра мае будучыя фінансавыя дасягненні адразу захацелі мяне ажаніць!.. Мяне! З маёю жыдоўскаю пысаю ды лысінаю…

– Хто?.. З кім?..

– Вядома, нашы знаёмыя. А з кім?.. А з кім я захачу. Нават з хрысціянкаю, і з добрае сям’і, абы я пахрысціўся…

– А ты?

– Ведаеш, я гатовы зрабіць гэта з цікаўнасці. Проста каб даведацца, якім чынам будзе пераконваць мяне ў сваім каханні хрысціянка – прыгожая, маладая, добра выхаваная, а перадусім з добрае сям’і?.. Тут ужо бавіцца можна бясконца. Бавіўся б я, гледзячы, як яна завіхаецца, каб займець маю руку і сэрца. Бавіўся б, слухаючы, як яна гаворыць пра сваю ахвярнасць дзеля сям’і, а можа, нават і айчыны. Бавіўся б, нарэшце, назіраючы, як яна будзе ўзнагароджваць сябе за ахвярнасць – ашукае мяне старым спосабам, гэта значыць, патаемна, або новым, гэта значыць, яўна. Можа, нават жадаючы, каб я не звяртаў увагі?..

Вакульскі схапіўся за галаву.

– Жах… – прашаптаў ён.

Шуман скоса пазіраў на яго.

– Стары рамантык!.. Стары рамантык!.. – казаў ён. – Хапаешся за галаву, бо ў тваім хворым уяўленні ўсё яшчэ няволіцца хімера ідэальнага кахання, кабета з анёльскаю душою… Такіх – адна на дзесяць, дык шанцаў дзевяць супраць аднаго, што не знойдзеш такую. А хочаш знаць норму? Дык паглядзі, як жывуць людзі. Або мужчына, нібы певень, улягае за дзясяткамі кабет, або кабета, як ваўчыца ў лютым, вабіць за сабою цэлую зграю ачмурэлых ваўкоў ці сабак… І скажу я табе, няма нічога больш ганебнага, чым бегчы ў такой зграі навыперадкі, чым трапіць у залежнасць ад ваўчыцы… Тады і маёнтак страціш, і здароўе, і сэрца, і энергію, а ўрэшце, і розум… Ганьба таму, хто не здолее выкараскацца з гэткага бруду!

Вакульскі сядзеў моўчкі з застылым позіркам. Нарэшце ён ціха прамовіў:

– Маеш рацыю…

Доктар схапіў яго за руку і рэзка патрос са словамі:

– Я маю рацыю?.. Ты гэта кажаш?.. А! Дык ты выратаваны!.. Так, будуць яшчэ з цябе людзі… Плюнь на ўсё, што мінула: і на ўласны боль, і на чужую нікчэмнасць… Знайдзі сабе мэту, хоць якую, і пачні новае жыццё. Памнажай капіталы або рабі цудоўныя адкрыцці, ажаніся са Стаўскаю ці закладзі іншую суполку, абы нечага жадаў і нешта рабіў. Разумееш? І ніколі не дазваляй сабе чапляцца за спадніцу… разумееш? Людзі з тваёй энергіяй загадваюць, а не падпарадкоўваюцца, вядуць, а не ідуць следам… Калі яна, маючы выбар паміж табою ды Старскім, абірае Старскага – гэта доказ, што не вартая яна і Старскага… Вось мой рэцэпт, разумееш?.. А цяпер заставайся здаровы і добра падумай.

Вакульскі не затрымліваў яго.

– Гневаешся, – спытаў Шуман. – Нічога дзіўнага, ускрыў я табе даўні нарыў. Астатняе само загоіцца. Бывай здаровы.

Пасля таго, як доктар пайшоў, Вакульскі адчыніў акно і расшпіліў кашулю. Было яму душна, горача, кроў пульсавала ў скронях. Ён прыгадаў Заславак і падманутага барона, пры якім ён іграў гэткую ж ролю, як сёння Шуман пры ім…

Ён пачаў мроіць, і побач з выявай панны Ізабэлы ў абдымках Старскага ўбачылася яму зграя ваўкоў, якія з высалапленымі языкамі гналіся па снезе за ваўчыцаю… А ён быў адным з іх!..

Зноў ахапіў яго боль, а разам з ім – нянавісць і агіда да самога сябе.

– Які я нікчэмны і дурны!.. – выгукнуў ён і стукнуў сябе па лбе. – Каб усё бачыць, усё чуць і гэтак прыніжацца… Я… я… навыперадкі са Старскім ды яшчэ Бог ведае з кім.

На гэты раз ён смела выклікаў у памяці вобраз панны Ізабэлы і смела пачаў разглядаць яе скульптурныя рысы, попельныя валасы, вочы, якія змянялі колер ад блакітнага да чорнага. І яму здавалася, што на твары, шыі, плячах і грудзях у яе, падобныя на кляймо сляды ад пацалункаў Старскага…

“Меў рацыю Шуман, – падумаў ён. – Сапраўды, я вылечыўся…”

Паволі, аднак, гнеў астыў, а яго месца зноў заняў жаль і смутак.

Некалькі наступных дзён Вакульскі ўжо нічога не чытаў. Ён вёў актыўную перапіску з Сузіным і шмат разважаў.

Ён думаў, што ў цяперашнім сваім становішчы, седзячы амаль два месяцы ў кабінеце, ён ужо перастаў быць чалавекам і пачынае ператварацца ў нейкае падабенства слімака, які прыляпіўся да аднаго месца і без разбору спажывае тое, што трапіцца па волі выпадку.

А што яму трапілася выпадкам?

Спачатку выпадак падсунуў кніжкі. Адны з іх адкрылі яму вочы, што ён Дон Кіхот, а другія абудзілі імкненне да цудоўнага свету, у якім людзі маюць уладу над сіламі прыроды.

Дык ён не хацеў ужо заставацца Дон Кіхотам, а пажадаў мець уладу над сіламі прыроды.