ЛЯЛЬКА

Нарэшце адбылася сесія, дзе вырашыўся лёс суполкі гандлю з імперыяй.

Напачатку кіраўніцтва, якое падпарадкоўвалася Вакульскаму, зрабіла справаздачу за мінулы год. Аказалася, што абарот больш чым у дзесяць раз перавысіў капітал, і зыску было не пятнаццаць, а васямнаццаць працэнтаў. Супольнікі выслухалі гэта з узрушанасцю і, па прапанове князя, выказалі падзяку кіраўніцтву і адсутнаму Вакульскаму ўставаннем.

Потым падняўся адвакат Вакульскага і абвясціў, што яго кліент з-за хваробы выходзіць не толькі з кіраўніцтва, але нават з суполкі. Усе даўно былі гатовыя да гэтае навіны, але ўсё ж яна зрабіла прыкрае ўражанне.

Карыстаючыся паўзаю, князь папрасіў слова і паведаміў прысутным, што разам з Вакульскім і ён выходзіць з суполкі. Пасля гэтага ён адразу пайшоў з залы паседжання, а па дарозе затрымаўся каля аднаго са сваіх прыяцеляў і сказаў яму:

– Ніколі не было ў мяне здольнасці да гандлёвых аперацый, а Вакульскі – адзіны чалавек, якому я мог даверыць гонар свайго прозвішча. Калі няма яго, дык і мне няма чаго тут рабіць.

– Але дывідэнды?.. – шапнуў прыяцель.

Князь змераў яго позіркам.

– Тое, што я рабіў, я рабіў не дзеля дывідэндаў, а дзеля няшчаснага краю, – адказаў ён. – Я хацеў уліць у наша асяроддзе крыху свежае крыві і свежых поглядаў. Мушу, аднак, прызнаць, што прайграў, і не па віне Вакульскага… Бедны край!..

Выхад князя, хоць і нечаканы, не зрабіў вялікага ўражання, бо прысутныя былі ўжо папярэджаныя, што суполка застанецца.

Цяпер выступіў адзін з адвакатаў і дрыготкім голасам зачытаў вельмі прыгожую прамову, сэнс якое зводзіўся да таго, што з выхадам Вакульскага суполка траціць не толькі кіраўніка, але і пяць шостых капіталу. “Дык можна было чакаць, што яна рухне, – працягваў прамоўца, – і сваім друзам засыпле ўвесь край, тысячы працаўнікоў, сотні сем’яў…”

Тут ён спыніўся, разлічваючы на эфект. Але прысутныя ніяк не адрэагавалі, ведаючы, што будзе далей.

Адвакат зноў пачаў гаварыць і заклікаў прысутных, каб тыя не трацілі мужнасці. “Бо знайшоўся абывацель, чалавек з прафесійным досведам, нават прыяцель і супольнік Вакульскага, які гэтак жа рашуча, як Атлант неба, гатовы падперці плячом суполку. Мужам гэтым, які хоча абцерці слёзы тысячам, выратаваць край ад зруйнавання, адкрыць новыя шляхі для гандлю…”

У гэтым месцы галовы ўсіх прысутных павярнуліся да крэсла, на якім сядзеў спатнелы і чырвоны Шлянгбаўм.

– Мужам тым, – выгукнуў адвакат, – з’яўляецца пан…

– Мой сын, Генрычак… – пачуўся голас з кутка.

У выніку нечаканага эфекту зала затрэслася ад рогату. У сваю чаргу кіраўніцтва суполкі прадэманстравала радаснае здзіўленне і запыталася ў прысутных: ці хочуць тыя прыняць пана Шлянгбаўма супольнікам ды кіраўніком, а калі атрымала аднагалосную згоду, заклікала новага кіраўніка ў прэзідэнцкі фатэль.

Тут зноў зрабілася невялікае хваляванне. У гэты момант пажадаў узяць слова Шлянгбаўм-бацька і пасля некалькіх ухвальных слоў на адрас сына ды кіраўніцтва ўнёс прапанову: суполка не можа гарантаваць больш за дзесяць працэнтаў гадавога даходу.

Усчаўся крык, выступіла чалавек пятнаццаць і пасля вельмі ажыўленай дыскусіі была прынятая пастанова, што суполка прымае новых чальцоў, рэкамендаваных панам Шлянгбаўмам, а весці ўсе справы даручае таму ж пану Шлянгбаўму.

Апошнім эпізодам стала прамова доктара Шумана, якога спачатку вылучылі ў кіраўніцтва, але які, адмаўляючыся ад гэтага гонару, дазволіў сабе паіранізаваць з суполкі арыстакратыі з жыдамі: “Гэта нібы пазашлюбная сувязь, – казаў ён. – Але часам дзякуючы такім сувязям нараджаюцца геніяльныя дзеці, дык і мы будзем спадзявацца, што наша аб’яднанне дасць нейкія незвычайныя плады”.

Кіраўніцтва занепакоілася, жменька прысутных абразілася, але большасць гучна заапладзіравала.

Вакульскі ведаў усе падрабязнасці паседжання, бо цэлы тыдзень яго наведвалі і закідалі ананімнымі лістамі.

У гэтых акалічнасцях яму адкрыўся новы і дзіўны душэўны стан. Яму здавалася, што парваліся ўсе сувязі, якія злучалі яго з людзьмі, людзі сталі яму абыякавымі, і яго ўжо не цікавіць тое, што цікавіць іх. Словам, што ён падобны да акцёра, які сыграў сваю ролю на сцэне, дзе яшчэ хвіліну таму рагатаў, злаваўся або плакаў, і цяпер сядзіць сярод гледачоў ды назірае за ігрой сваіх калегаў, нібы за дзіцячаю забаваю. “Чаго яны тут сноўдаюцца?.. Што за бязглуздзіца!..” – думалася яму.

Яму здавалася, што ён аднекуль з-за свету глядзіць на гэты свет і бачыць яго з нейкага новага, нязнанага раней, боку.

Некалькі першых дзён адзін за адным ішлі да яго чальцы, супрацоўнікі або кліенты суполкі, незадаволеныя ўваходжаннем Шлянгбаўма, а хутчэй, устрывожаныя сваім лёсам. Тыя, у асноўным, угаворвалі яго, каб ён вярнуўся на пакінутую пасаду, якую яшчэ можа заняць, бо кантракт са Шлянгбаўмам не падпісаны.

Некаторыя ў гэткіх смутных колерах апісвалі сваё становішча і нават плакалі, што Вакульскі на момант адчуваў узрушанасць.

Але разам з тым ён адкрыў у сабе гэткую абыякавасць, гэткую няздольнасць да спачування чужой нядолі, што ажно сам здзівіўся.

“Нешта ўва мне памерла!..” – думаў ён і выпраўляў просьбітаў з нічым.