ЛЯЛЬКА

– Ну, не… Я думаю, што пан заўважыў нейкія недакладнасці ў нашай дамове і…

– …і пачаў таргавацца, каб прымусіць вас падпісаць іншую, якая зменшыць вашы працэнты і павялічыць мае даходы… – скончыў за яго Вакульскі. – Не, князь, я выходжу, і гэта сур’ёзна.

– Дык пан падмане надзеі сваіх супольнікаў…

– Якія? Панове самі вырашылі стварыць суполку толькі на адзін год, і самі жадалі, каб справа вялася такім чынам, што не пазней за месяц пасля сканчэння дамовы кожны супольнік зможа забраць сваю долю. Гэта было ваша выразнае жаданне. А я не толькі выканаў, але і перавыканаў яго, бо вярну грошы не праз месяц, а праз гадзіну пасля роспуску суполкі.

Князь упаў у фатэль.

– Суполка застанецца, – сказаў ён ціха, – але на месца пана прыйдуць старазаконныя.

– Гэта ўжо выбар паноў.

– Жыдоўства ў нашай суполцы!.. – уздыхнуў князь. – Яны нават на пасяджэннях гатовыя размаўляць па-жыдоўску… Няшчасны край! Няшчасная мова!..

– Нічога страшнага, – заўважыў Вакульскі. – Большасць нашых супольнікаў мае звычку размаўляць на сесіях па-французску, і нашай мове нічога не сталася, дык не зашкодзіць ёй, хіба, і пару слоў на жаргоне.

Князь пачырванеў.

– Але ж старазаконныя, пане… чужынцы… Цяпер яшчэ супраць іх нейкая непрыязь расце…

– Непрыязнасць натоўпу не вартая ўвагі. Але хто, зрэшты, не дае панам сабраць адпаведны капітал, як гэта зрабілі жыды, і даверыць яго не Шлянгбаўму, а некаму з хрысціянскіх купцоў?

– Мы не ведаем такога, каму можна давяраць.

– А Шлянгбаўма ведаеце?..

– Да таго ж няма ў нас людзей дастаткова здольных, – працягваў князь. – Крамнікі, а не фінансісты…

– А я кім быў?.. Таксама крамнікам, нават прыслужваў у рэстаране, але ж суполка прыносіла абяцаны даход.

– Пан выключэнне.

– Адкуль жа ў паноў гэткая ўпэўненасць, што не знойдуцца яшчэ такія выключэнні ў шынках ды за прылаўкамі? Пашукайце.

– Старазаконныя самі да нас прыходзяць…

– Менавіта!.. – выгукнуў Вакульскі. – Жыды прыходзяць да вас або вы да іх, але хрысціянскі нуварыш нават прыйсці да вас не можа, бо занадта парогі высокія… Я гэта ведаю. Вашы дзверы гэтак шчыльна зачыненыя перад купцом і рамеснікам, што трэба або разбамбіць іх сотнямі тысяч рублёў, каб яны адчыніліся, або плішчыцца, як клапу… Адчыніце крыху шырэй тыя дзверы і, можа, здолееце абыходзіцца без жыдоў.

Князь закрыў твар рукамі.

– О, пане Вакульскі, гэта… Вельмі слушна тое, што пан кажа, але і вельмі горка… Вельмі страшна… Аднак нічога… Я разумею панскую крыўду на нас, але… ёсць нейкія абавязкі ў адносінах да грамады…

– Ну, але я не лічу выкананнем гэтых абавязкаў тое, што атрымліваю ад свайго капіталу пятнаццаць працэнтаў гадавых. І не думаю, што быў бы горшым абывацелем, каб задаволіўся пяццю…

– Але ж мы трацім грошы, – адказаў абражаны князь. – Шмат людзей жыве з гэтага…

– І я буду траціць. Паеду на лета ў Астэндэ, на восень – у Парыж, на зіму – у Ніцу…

– Прашу прабачэння!.. Не толькі за мяжою жывуць людзі… Колькі ж тутэйшых рамеснікаў…

– …чакае свайго заробку ледзьве не год, а то і даўжэй, – падхапіў Вакульскі. – Мы абодва, мосці княжа, ведаем гэткіх абаронцаў мясцовага рамесніцтва. Мелі іх нават у нашай суполцы…

Князь ускочыў з фатэля.

– А!.. Нядобра так, пане Вакульскі, – казаў ён, задыхаючыся. – Гэта праўда, у нас шмат заганаў, нават грахоў, але пану няма чаго скардзіцца… Пан меў да сябе нашу зычлівасць… пашану…

– Пашану!.. – выгукнуў Вакульскі і зарагатаў. – Князь лічыць, што я не разумеў, на чым яна грунтавалася і якое месца забяспечвала мне сярод вас?.. Пан Шастальскі, пан Нівіньскі, нават… пан Старскі, які ніколі пальцам аб палец не ўдарыў і невядома адкуль браў грошы, стаялі на дзесяць прыступак вышэй за мяне ў вашай пашане. Што я кажу?.. Любы замежны прыблуда лёгка трапляў у вашы салоны, якія я мусіў штурмаваць, нават з дапамогаю… пятнаццаці працэнтаў з давераных мне капіталаў!.. Гэта яны, гэта тыя людзі, а не я, мелі вашу пашану. Уга! Непараўнальна большыя прывілеі… Хоць кожны з тых шаноўных не варты і швейцара ў маёй краме, які нешта робіць і, прынамсі, не гноіць грамадства…

– Пане Вакульскі, абражаеш нас. Я разумею, што пан кажа, і, даю слова гонару, мне сорамна… Але ж мы не адказваем за правіны адзінак.

– Якраз усе вы і адказваеце, бо гэтыя адзінкі выраслі сярод вас, а тое, што князь называе правінамі, вынікае з вашых поглядаў, з вашае пагарды да працы і абавязкаў.

– Гэта ў пана крыўда гаворыць… – адказаў князь, збіраючыся выходзіць. – Крыўда слушная, але не па адрасе скіраваная… Развітваюся з панам. Дык пакідаеш нас на з’ядзенне старазаконным?

– Маю надзею, што вы паразумеецеся з імі лепш, чым з намі, – сказаў Вакульскі з іроніяй.

У князя ў вачах стаялі слёзы.

– Я думаў, – сказаў ён узрушана, – што пан будзе залатым мостам паміж намі і тымі, якія… усё больш аддаляюцца ад нас…

– Я хацеў быць мостам, але падпілавалі яго, і ён абрынуўся… – адказаў Вакульскі кланяючыся.

– Дык вяртаемся да Акопаў Святое Тройцы!..²⁵⁰

– Гэта яшчэ не акопы… гэта пакуль усяго толькі суполка з жыдамі.

– Пан гэтак кажа?.. – перапытаў князь і пабляднеў. – Дык я… не застануся ў гэтай суполцы… Няшчасны край!..

Ён кіўнуў галавою і выйшаў.