ЛЯЛЬКА

Тым часам пані баранеса і гэты басурман збеглі з замкавае гары ды пашыліся ў арэшнік. “Што з табою? – зноў пытаюся ў Марысі. – Ану кажы праўду, бо я заўважыў, што ты з тою халераю знаешся…” А яна села на зямлю і ў плач: “Каб яго Бог пакараў! – кажа. – Гэта ж ён першы мяне згубіў…”

Вакульскі прыкрыў вочы. Венгелек, хвалюючыся, апавядаў:

– Як пачуў я гэта, вяльможны пане, дык думаў, зараз жа палячу за імі ды на месцы, нават пры пані баранесе, затаўку нагамі. Гэтак мяне ўзяло за жывое. Але абдумаўся: “Чаго ж ты, дурань, з ёю ажаніўся? Ведаў жа, што за яна…” Тут сэрца ў мяне зайшлося, аж баяўся спускацца з гары, а на жонку глядзець не мог. Яна кажа: “Злуешся?..” А я ёй: “Пэўна, вы і тут ужо злыгаліся?..” “Богам клянуся, – адказвае яна, – я пасля таго яго не бачыла…” “Але ж добра вы адзін на аднаго наглядзеліся! – кажу я. – Лепш бы ён аслеп, чым глядзець на цябе, хай бы ён здох раней, чым цябе ўбачыў…” А яна плача ды пытае: “За што ты на мяне гневаешся?..” Я тады першы і апошні раз сказаў на яе: “Поскудзь ты і ўсё тут… ” Бо не мог ужо стрываць.

Потым гляджу, ляціць пан барон, а сам душыцца ад кашлю, аж пасінеў, ды пытаецца ў мяне: “Ты, Венгелек, не бачыў маёй жонкі?..” А мне нешта стрэліла адказаць: “Бачыў, ясны пане. Яна ў кусты пайшла з панам Старскім. Яму не стае ўжо грошай на дзевак, дык ён за маладзіц узяўся…” А той як зіркне на мяне, дарма што барон!..

Венгелек крадком выцер вочы.

– Вось такое стала маё жыццё, вяльможны пане. Быў я спакойны, пакуль не ўбачыў палюбоўніка. А цяпер на каго ні зірну, здаецца, кожны мне швагер… Ад жонкі, хоць я і не кажу ёй, адвярнула мяне… гэтак адвярнула… нібы сцяна паміж намі… Нават пацалаваць яе не магу, як колісь, і каб не святая прысяга, дык, прызнаюся пану, плюнуў бы на ўсё ды сышоў у белы свет… А ўсё з-за таго, што прыкіпеў я да яе. Каб не любіў, дык і ні ў галаве было б!.. Гаспадыня яна ўвішная, добра кухарыць, прыгожа шые, сама ціхмяная, як павуцінка, не чуваць яе. Няхай бы нават і залётнікаў мела.

Але ж любіў я яе, дык гэткая крыўда, гэткая злосць, што гары яно ўсё гарам…

Венгелька трэсла ад гневу.

– Спачатку, вяльможны пане, як толькі мы пабраліся, дык спадзяваўся я дзяцей. А цяпер страх бярэ, каб замест свайго не ўбачыць дзіцяці яе залётніка. Бо вядома ж, калі лягавая сука хоць раз знюхаецца з дварняком, дык потым, хоць з найлепшымі ганчакамі яе вяжы, заўсёды ў шчанюках азавецца кроў беспароднага, відаць, надта заглядалася на яго…

– Мне трэба ўжо ісці, – сказаў раптам Вакульскі. – Будзь здаровы… А перад ад’ездам яшчэ зайдзі да мяне.

Венгелек развітаўся з ім вельмі сардэчна, а ў вітальні сказаў лёкаю:

– Нешта пану няможацца… Я ўжо падумаў быў, што ён здаровы, хоць і благі з выгляду, а ён, відаць, слабы… Няхай вамі пан Бог апякуецца!..

– Я ж казаў табе, каб не лез туды і не назаляў размовамі, – пахмурна адказаў лёкай, выпіхваючы яго за парог.

Пасля таго, як Венгелек пайшоў, Вакульскі ўпаў у глыбокую задуменнасць.

“Стаялі насупраць майго каменя і смяяліся!.. – прашаптаў ён. – Нават камень апаганіць! Нявінны камень”.

Нейкую хвіліну яму здавалася, што знайшоў ён сабе мэту, заставалася толькі выбраць: застрэліць Старскага, але спачатку пералічыць яму паіменна ўсіх, каму ён зруйнаваў шчасце, або пакінуць яму жыццё, але давесці да поўнага жабрацтва і ганьбы.

Але ён хутка абдумаўся, нават непрыстойным дзяцінствам здалося яму непакоіцца ды траціць сілы і грошы, каб адпомсціць чалавеку гэткага гатунку.

“Лепш падумаць, як пазбавіцца палявых мышэй або прусакоў, бо яны сапраўдная навала, а Старскі… ліха яго ведае, што ён такое… Зрэшты, не можа чалавек гэтакі абмежаваны прыносіць столькі гора. Ён усяго іскрынка, якая падпальвае гатовы ўжо матэрыял…”

Ён лёг на шэзлонг і думаў:

“Напаскудзіў ён мне, а чаму?.. Меў памагатую, якая вельмі яму пасавала, ну і другую памагатую – маю дурасць. Як можна было не расшалопаць, што яна за кабета, і маліцца на яе толькі з-за таго, што прыкідвалася істотаю вышэйшага парадку?.. Напаскудзіў ён і Дальскаму, але хто вінаваты, што Дальскі на старасці гадоў страціў розум ад асобы, маральныя вартасці якое былі, як на далоні… Прычынаю катастроф на свеце з’яўляюцца не Старскія ці да іх падобныя, а бязмозгасць іхніх ахвяр. І зноў жа, ані Старскі, ані панна Ізабэла, ані пані Эвеліна не зваліліся з месяца, а выхаваліся ў пэўным асяроддзі, у пэўны час і на пэўных уяўленнях. Яны, як высыпка, што сама па сабе не з’яўляецца хваробаю, але гэта прыкмета заражэння крыві грамадства. Чаго ім помсціць, чаго іх нішчыць?..”

У той вечар Вакульскі першы раз выйшаў на вуліцу і пераканаўся, як ён знясілеў. У яго круцілася галава ад туркатання калясак ды вулічнага руху, ён баяўся адыйсці крыху далей ад дома. Яму здавалася, што ён не дойдзе да Новага Святу, не здолее вярнуцца назад або нейкім чынам аскандаліцца. Але больш за ўсё ён баяўся спаткаць кагосьці са знаёмых.

Вярнуўся ён моцна стомлены і знерваваны, але ў тую ноч спаў добра.

Праз тыдзень пасля адведзінаў Венгелька зайшоў Ахоцкі. Ён памужнеў, абветрыўся і выглядаў маладым шляхцюком.

– Адкуль пан? – спытаў яго Вакульскі.