Мейрхан Абдильдин: негелі мір. Вып. 22

Екінші жйт ел туралы. 1945-1949 жылдары бізді ызыл ебек колхозында, жалпы Май ауданында, елімізді сіп даму баытында бір лкен дрысты бар сияты еді. Бірінші – бл ебек. Жас та, крі де, жапа-тармаай ебек ететін, адал ебек ететін. Колхоза ебегі сіген опай, Быия, Молдажан асаалдарды, келеріміз Дйсенбай, Мтлда, насыбай Ткенді, ааларымыз Тукенді, шешелеріміз Кмісті бкіл ел шын рметтейтін, сыйлайтын. Екінші – ауылымызда айырбек атамыздай ауыл асаалы, жуан Шкендей білімдар, гімеші адам, Дйсенбай аамыздай жомарт, кезінде йтейді ара стасы аталан Хамит асаал сияты талай адірлі де, асиетті де адамдар мір срген еді. шінші – елді оуа, білімге, н-биге, нерге деген штарлыы зор болатын. Абайды: «ылым таппай матанба …», Ленинні: «Оы, оы жне оы» – деген сиеттеріні мірде орындала бастаан кезі еді. Жасы оитын баланы, нші жігіт пен ызды, балуан жігіт пен слу ызды есімдері ел аузында кп айтылатын. Тоа, Дмелі, Жидебай, Мералым, Ерсайын, анапия, Амангл т.б. аттарды ауыл жастары жасы білетін. Тртінші – ара деген пле жоты асы. сіресе, жастарды арасында болмайтын. Сондытан ба, кішіні лкенді сыйлауы, жастарды ара атынасы, ауылдаы тойлар бір трлі ерекше болатын. Міне, осы айтылан елдегі жадайлар Жкені азамат болып алыптасуына з серін тигізгені сзсіз деуге болады.

шінші жйт – Жер, Су, мал туралы. Осы уаыта дейін мен Жкені жас кезінде мектепті, елді халыны жасы боланын сз ылдым. Бл шынында да осылай еді. Біра сол кездегі халыты кнделікті міріні кп кемістігі, иыншылытары да болатын. стіне киетін киімні тапшылыы. Электр жарыыны жотыы, бізді электр – жетінші, оныншы шамдар болатын. Ауылда телевизор тгіл радио болмайтын. Бкіл бір колхозда бір машина болан емес, техника деген атымен жо. Жегетіні ат, гіз, тіпті сиырды да жегетін. Шп машинаа гіздерді жегетін.

Тырнауыша да гіз жегілетін. Біз кино кріп скен балалар емеспіз. Жке айтады: «Ауыла бір кино келіп, соны круге бкіл ауылдан ш сом аша таба алмадым» – деп. Елде аша болмайтын. Колхозшыларды балалары болса киноа ке-шешелеріні ебек кніні есебінен тізім арылы жіберілетін, ал Жке мал дрігеріні баласы боландытан, аша тлеуі керек. орытып айтанда, бізді цивилилизацияны, XX асырды, техника асырыны баласы деп айту иын. Біз табиатты балаларына саймыз.

Шынында, бізді балалы шаымыз тоайда, су бойын кезіп балы аулауда, айырыа суа тсуде, мойыл, блдірген, долана теруде, асы ойнауда, аа тза руда, отын келуде, колхоза кмек крсетуде, ата шабуда, таы баса толып жатан жадайларда тетін. Осындай бала шаымыз, азіргі цивилизацияны балаларыны мірінен лдеайда ызы болып крінеді. Туан табиат адама кп береді, кп трбиелейді. Жне ол кезде бізді тоайлар – ну тоайлар болатын. Ертісті айырыындаы су зіліп алмайтын, балыа толы, суы млдір болатын, тоайда мойыл тнып тратын. А та кп болатын. Бізді Жкеде осы бала кездегі ызытарды брін крді десек арты емес ой деймін. Жке туан табиатын ерекше сйіспеншілікпен есіне алады, Жке туан табиатыны баласы, Жке баытты бала болды. Шынында, осы ретте мысал келтіре кетейін. Ауыл баласыны арманыны бірі, ызыыны бірі, бйгені атына шабу. Біра мндай баыт ілуде біреуді басында ана болады. Осы баытты Жке де крді. Осы уаыта дейін ызыып есіне тсіреді. 1945-1949 жылдары Май ауданында, ел аузына ілінген, бір топ жйрік аттар болды. Блар ызыл ебек колхозыны Клтай торы аты (лкен торы ат!), Моряк – кіші торы ат, Ала айыр, ызыл кк ат, Жалтыр колхозыны А ср аты, Киров совхозыны екі жирені, Орджоникидзе колхозыны кре аты, Жаа трмыс колхозыны Бір жамбас аты, Бестау колхозыны Сары бауыр аты, т.б. аттар болатын. 7 ноябрде, Май мейрамындаы ат шабыс балалара, тіпті лкендерді зіне де, азіргі дниежзілік олимпиадалы ойындай болып крінетін. Бйгеден озып келген аттар, олара шапан балалар кп уаыт ел аузында гіме болатын, біздерге дл олимпиаданы чемпиондарындай болып крінетін. Соны бірі – бізді Жке.

азір алай екенін білмеймін, негізінде бйге аттарды жасы кру, оларды мадатау, аыз ету аза халыны анына сіген жасы асиеттерді бірі. Жылыны тану азатарды тл мдениетіні бір белгісі. Ауыз дебиетінде обыландыны Тайбурылы, Абайды леі «Атты сыны», Аан серіні лагері туралы бізді кезіміздегі ай азаты баласы сйсініп оымады десеізші. Сондытан бізді жас кезіміздегі Май ауданыны бйге аттары бізге, балалара, тлпарлар болып крінетін, бізді жасты шаымызды керемет поэзиясы еді. сіресе, ызыл ебек колхозыны Клтай торы аты – тедесі жо жйрік ат еді. Бл ат аудандаы бйгелерді ана алып оймай, тіпті облыста бірінші болып келген. Облыста алда келген ат – тлпар емей немене? Осы ат туралы лі кнге дейін бір клемді гіме жазылмай келеді. Елімізде ат сынайтын керемет сыншылар да болан. Олар туралы ешайда жазылмаан. Тіпті, елді крнекті, лкен асааладры мен азаматтары туралы да уаытында жазылмай жр. Бл болмайды. Бл мселелерді бала трбиелеуге тікелей атынасы барын есімізден шыармауымыз керек.