Навелы

Яму было пятнаццаць гадоў, калі на гасцінцы ў Варвілі яму раструшчыла ногі брычка. З таго часу ён і пайшоў у старцы, бадзяўся па дарогах і сядзібах фермераў, чыкільгаючы на мыліцах, ад якіх плечы ў яго ўзнімаліся ажно да вушэй. Галава яго здавалася ўтуленай паміж імі, як паміж дзвюма гарамі.

Падкідыш, — кюрэ з Біет знайшоў яго ў рове напярэдадні Дня ўсіх святых і ахрысціў таму Нікаля Тусэнам, — сірата, якому з жалю давалі есці, але анічому не вучылі, потым калека — ён трапіў брычцы пад колы, выпіўшы некалькі чарак гарэлкі, якою дзеля смеху пачаставаў яго вясковы пекар, і з той пары — бяздомны бадзяга, ён нічога не ўмеў рабіць, адно выцягваў руку, каб узяць міласціну.

Некалі баранеса д'Авары дазволіла яму начаваць у будцы, поўнай саломы, каля птушніка на ферме, якая стаяла пры замку; і ён ведаў, што ў тыя дні, калі ўжо надта пачне даймаць голад, яму заўсёды знойдзецца на кухні кавалак хлеба і шклянка сідру. Нярэдка яму перападала і некалькі медзякоў, якія старая пані кідала яму з высокага ганка ці праз акно з свае спальні. Але яна даўно памерла.

Цяпер у вёсках яму нічога не давалі: усе занадта прывыклі да яго; ён усім ужо абрыд за тыя сорак гадоў, што сноўдаўся ад халупы да халупы, цягаючы на дзвюх дзеравячынах сваё знявечанае, акрытае лахманамі цела. Але сысці прэч з гэтых мясцін ён не хацеў, — ён нічога не ведаў на зямлі, апрача гэтага куточка, гэтых трох-чатырох вёсачак, дзе прайшло ўсё яго няшчаснае жыццё. Ён нібы абвёў мяжою тэрыторыю свайго папрашайніцтва, і яму і ў галаву не прыходзіла, што гэтую мяжу можна пераступіць.

Ён не ведаў, ці існуе што-небудзь яшчэ і па-за дрэвамі, якія заўсёды былі ў яго перад вачыма. Ён не ставіў сабе такога пытання. І калі сяляне зноў і зноў спатыкалі яго каля сваіх палеткаў ці равоў, яны раздражнёна крычалі:

— І чаго ты вечна сноўдаешся тут, чаму не ідзеш у іншыя вёскі?

Ён прамоўчваў і ішоў прэч, апанаваны раптоўным страхам перад невядомым, страхам галяка, які змушае яго падсвядома баяцца ўсяго ўсялякага: новых твараў, лаянкі, падазроных позіркаў людзей, якім ён чужы, а найболей жандараў, што па двое пахаджаюць па дарогах; угледзеўшы іх, ён умомант зашываўся ў кустоўе ці хаваўся за кучу камення.

Варта было ім з'явіцца ўдалечыні, пабліскваючы галунамі на сонцы, як ён уміг набываў незвычайную жвавасць — жвавасць звера, якога цкуюць. Ён імгненна саслізгваў са сваіх мыліц, падаў, як мяшок, долу, скурчваўся, рабіўся зусім маленечкі, непрыкметны, нібы затоены заяц, і бурыя лахманы яго зліваліся з зямлёю.

А між тым ён ніколі не меў ніякіх сутычак з паліцыяй. Але гэты страх і гэтая хітрасць сядзелі ў яго ў крыві, быццам ён атрымаў іх у спадчыну ад сваіх бацькоў, якіх ніколі не бачыў.

У яго не было прытулку, не было даху над галавой — нават будана ці якой-небудзь нары. Летам ён спаў абы-дзе, а зімой з выключным спрытам залазіў у якую-небудзь пуню ці ў стайню. Ён заўжды пакідаў сваю сховань раней, чым яго заўважалі. Ён ведаў усе шчылінкі, праз якія можна было пратачыцца ў любы хлеў; заўсёднае карыстанне мыліцамі надало яго рукам незвычайную моц, і ён мог, падцягваючыся, ускараскацца на самыя вышкі ў адрыне, адкуль ён, здаралася, не вытыкаўся па чатыры-пяць дзён, калі яму перад гэтым шэнціла назбіраць дастаткова харчу.

Ён жыў сярод людзей, як звер у лесе, — нікога не ведаў, нікога не любіў, а ў сялян выклікаў адно абыякавую пагарду і заўсёдную варожасць. Яго празвалі «Звонам», таму што пры хадзьбе ён пагойдваўся паміж сваімі драўлянымі апірышчамі, як звон паміж двума слупамі.

Вось ужо двое сутак, як ён нічога не еў. Яму зусім перасталі даваць. Годзе, колькі ўжо можна, папраўдзе! Вясковыя кабеты яшчэ здаля крычалі яму з парога:

— Валяй, валяй адсюль, палена! Тры дні прайшло, як я дала табе кавалак хлеба!

Ён паварочваўся на сваіх падпорках і цялёпкаўся да суседняга падвор'я, дзе яго чакала такая самая сустрэча.

Кабеты, стоячы ў дзвярах у сваіх хатах, перагаворваліся паміж сабою:

— Ды круглы год, ці што, карміць нам гультая гэтага?!

Аднак гэтаму гультаю кожны дзень трэба было есці. Ён абышоў Сэнт-Ілэр, Варвіль і Біет, але не выпрасіў ні капейкі, нават чэрствай скарыначкі. Заставалася адна надзея на Турноль, але туды было дзве мілі па гасцінцы, а ён ужо так нацягаўся, што ледзьве не падаў, і ў жываце ў яго было гэтак пуста, як і ў кішэні. І ўсё ж ён рушыў у дарогу.

Быў месяц снежань, халодны вецер насіўся ў полі, свістаў у голым голлі дрэў; па нізкім панурым небе імкліва плылі хмары, спяшаючыся немаведама куды. Калека паволі, з высілкам перастаўляў мыліцы пры апоры на адзіную сваю знявечаную нагу з крывой ступнёю, абматаную рыззём.

Час ад часу ён сядаў на ўскрайку рова і некалькі хвілін адпачываў. Голад поўніў смуткам яго цьмяную, атупелую душу. У галаве тлела адна-адзіная думка: «Паесці», — але ён не ведаў, як гэта спраўдзіць.

Тры гадзіны сунуўся ён па бясконцай дарозе; калі ж заўважыў абсаду сяла, зашкандыбаў ахватней.

Першы сустрэты вясковец, у якога ён папрасіў міласціну, закрычаў на яго:

— Ты зноў тут, пабіраха! І калі толькі мы ўжо збавімся ад цябе?!