Ордэн Прамяністых

Мне давялося спаткаць там нашых пісьменнікаў: Гартнага, Чарота і Зарэцкага. Усе разам мы паехалі ў Прагу, дзе былі вельмі шчыра і ветла спатканы навуковымі і літаратурнымі коламі. Прафесары Адольф Чорны і Мурка мелі з намі гутарку, прычым вельмі цікавіліся станам сучаснай беларускай культуры. Некаторыя пражскія газеты змясцілі нашы фатаграфіі, гутаркі з намі і інш.

З Прагі Гартны, Чарот і Зарэцкі накіраваліся ў Парыж, адкуль праз Берлін і Рыгу маюць хутка вярнуцца ў БССР. У Латвіі нашы пісьменнікі маюць быць з візітам у латвійскага міністра асветы Райніса і наведаць Дзвінскую беларускую гімназію.

– Ці давялося вам пабываць у Заходняй Беларусі?

– Не, – адказаў Янка Купала. – Едучы назад, я спыніўся толькі на кароткі час у Варшаве і амаль нікога не спаткаў з беларускіх дзеячаў Заходняй Беларусі.

Савецкая Беларусь, 11 кастрычніка 1927 года

1927, кастрычнік

Высокая фігура Антона Хлюдзінскага нахілілася над сталом: прыўзняўшы накрыўку з заварніка, ён зазірнуў цікаўна ўглыб, вывучаючы змесціва пасудзіны. Ад водару, які тая выпраменьвала, на твары мужчыны з’явілася задавальненне – пахла і сапраўды смачна.

Антон наліў гарбату ў два кубкі, адзін з іх падсунуў бліжэй да госця:

– Спярша вып’ем гарбаты, а потым пагаворым… Як кажуць, чым багатыя!

Багацце на стале мусіла сімвалізаваць талерка з канапкамі – белы хлеб з маслам, а таксама паўлітровы слоік з клубнічным сочывам, густым, цёмна-барвовым.

Андрэй Камар акуратна выклаў сабе на канапку клубнічыну, выцягнутую са слоіка, і адкусіў. Расплюшчаная аб паднябенне ягада напоўніла рот летнім водарам, сакавітая слодыч быццам перадавала едаку свае ўспаміны пра сонца, затоеныя недзе ў глыбіні.

Цяпер гэтыя ўспаміны сталі часткай яго, Андрэя. Яны напластаваліся, наслаіліся на ягоныя – нядаўнія, змрочныя… Хлопец сутаргава зглынуў і паглядзеў на гаспадара вялікімі вырачанымі вачыма. Той страпянуўся:

– Што такое? Нясмачна?

– Не-не-не, – Андрэй пакруціў галавой, быццам пускаючы ў розныя бакі сонечных зайчыкаў ад сваёй рудой шавялюры. – Усё смачна, але кавалак у горла не лезе, калі згадваю…

– Не варта спяшацца, давайце па парадку, – спакойна сказаў Хлюдзінскі.

У адказ яго малады госць рэзка закруціў галавой, быццам адганяў нейкую назолістую жамяру:

– Даруйце, я не пра ўсё магу распавядаць… Я вам пастараюся расказаць як найбольш, але не свае таямніцы выдаваць не змагу, прабачце.

– Гэтыя сцены, – з ледзь прыкметнай усмешкай Хлюдзінскі абвёў рукой навокал, – чулі і бачылі столькі таямніц, што ім вы можаце даверыць шмат чаго. Але я згодны, што выдаваць чужыя таямніцы непрыгожа… Таму раскажыце мне тое, што зможаце.

Міжвольна Камар азірнуўся навокал, акінуўшы позіркам сцены, на якія паказваў гаспадар.

Гістарычны музей, якім загадваў Хлюдзінскі, месціўся ў старадаўнім барочным царкоўным будынку, які адлічваў ужо другое стагоддзе. Яго стромкі выштукаваны сілуэт нібыта ўсплываў па-над навакольнымі дамамі і быў бачны здалёк, яшчэ на пад’ездах да горада, нават калі падарожнік рухаўся з левабярэжжа Дняпра.

Напачатку за таўшчэзнымі мурамі размясціліся манашкі-базыльянкі, прадстаўніцы ўніяцкага ордэна, які паядноўваў заходняе і ўсходняе хрысціянства. Як распавядаў колісь Хлюдзінскі, уніяты быццам бы і маліліся па-беларуску, і дзяцей навучалі на мясцовай мове. Пазней, калі унію скасавалі ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя, тут атайбаваліся праваслаўныя манахі, і беларускую мову малітваў замяніла грувасткая царкоўнаславяншчына.

Так, гэтыя муры мусілі ведаць шмат чалавечых таямніц: яны чулі і пакаянны шэпт споведзей, і ліхаманкавыя перамовы ўніяцкага біскупа Васіля Лужынскага, які разам з Іосіфам Сямашкам падпісаў акт скасавання уніі, і задаволеныя масленыя галасы праваслаўных манахаў, якім задарма дасталася чужая маёмасць… Гэтак жа лёгка, як прыйшла яна да праваслаўных, так і сышла ад іх, калі бальшавікі адлучылі царкву ад дзяржавы і сіламоц забралі ладную частку царкоўных багаццяў. Казалі, што настаяцель царквы, які не хацеў пускаць узброеных чэкістаў у будынак, цяпер сплаўляе лес недзе ў далёкіх халодных лагерах.