Отчаяние (на каз.яз.)

Соынан ерген жртыны зінен алыстай бастаанын ан білайыр атты састы. Біресе арамаындаы елді Орта Азия хандарыны жеріне кшуге, не болмаса Иран шахыны ол астына кіруге гіттеді. Ондаы ойы егер аза рулары солай арай ауар болса, орыс патшасы арамаыма зіме керек скер беріп, аза елін біріктіруге таы шаырар деген міт. Бдан да ештее шыпады. аза жрты жат ел хандарына жалынышты боланнан грі, андай иынды крсе де з жерінде аланын арты крді. Бл бір ерекше кініш еді. Ндір шах скері келмей трып, 1744 жылы білайыр Хиуаны басып алан. Соынан трын елді бліншілігі арылы аз уаыт бл араа Нралы да хан болан. Ндір шах мны да уып жіберген. Хиуа хандыынан айрылып алан білайырды жрегін кініш жегідей жеген. Халы болса жолын зі тауып кете ме деп орыан білайыр, сасанынан орыс патшалыына арсы имыл крсете бастады. Сондай рекетті бірі ыры жетінші жылы болды. білайырды аылымен азаты екі мыты олы йшікті тменгі жаындаы мз боп атып алан Жайы зеніні стімен тіп, ызылжар деген жерде алматарды лысы мен орыс балышыларыны алашытарын шапты. Кп малын, табын-табын жылыларын айдап алды. Алты жзден астам алма пен орыс адамдарын ттын етіп здерімен бірге кетті. Осы жылы таы да азаты бес жз адамнан рылан жасаы йшікті айнала тіп, стірт арылы Еділді жаасына шыты. Таы тыныш жатан жртты шауып, мал-мліктерін олжа етті. Біра жолай здерін адып жатан казак-орыс жасаына душар болып, зер ашып тылды. білайыр Россия бекіністеріне арсы баса да жорытар йымдастыра бастады. білайырды бндай ылыын крген Кіші жзді кей рулары оны маына айтадан шоырлана тсті.

Алайда білайыр Россия секілді лы мемлекетті аз олмен арсы шыып, мата алмайтынын жасы білетін. Сол себептен де ол баласы ожахметті босатып аламын ба деген мітпен, ттына тскен орыс адамдарын айтарып бергізуге бірталай рекет істеді. Біра орыс кімдері оны бл ойын таы теріс ты. «Бізге арсы рекеттерінен ештее шыпайтынын білгендіктен, білайыр брынысынан крі жуасыды» деп жазды Неплюев Сырты істер коллегиясына.

Ал бл кезде Жоармен тіл табам деген білммбетті де басыншы елмен дос бола алмайтынына кзі жеткен. алден Церенні бар кздегені аза елін бтіндей зіне баындыру екенін Орта жзді ханы тсінді. Россия патшалыы алдында білайырды беделіні тсе бастаанын білген білммбет енді орыс кімдерімен тіл табуа тырысты.

Демек, орыс кімдері білммбетті жне оан ерген Абылай секілді слтандарды мндай ыыласын пайдаланысы келді. Енді Орынбор губернаторы Неплюев зіні ескі деті — аза хандарын, слтандарын бір-біріне айдап салатын дісіне айта кшті. Ол енді білайыра арсы Бара слтанды пайдалануды ойлады. Бл кезде білайыр мен Бараты арасы бден шиеленісіп болан. Осыдан жарты жыл брын ана Бараты баласы Ханбабайды Созаты билеп тран кесіне Хиуадан Сырдария арылы жіберген жетпіс тйелі керуенін білайырды жасатары талап алан, осы керуен жайында хабар берген Неплюевті зі еді.

Бл кезде Орта жзді ханы білммбет Тркістанды беремін деп алдаан алден Цереннен млде ат йрыын зген. Жоар онтайшысыны шаыр- анына, асаалдармен аылдасып бармай ойан. Бан ашуланан алден Церен олындаы білммбетті аманат баласы білфейізді, Бараты лы, Шаайды здеріне айтарып, аза даласындаы елшілерін, саудагерлеріні брін жинап алан. Бнысы алден Церенні таы соысамын дегені еді. Бндай жадайда Орта жзді ханы білммбет те, батырлары Бара, Абылай, Жнібек, Бгенбай, Кшік те, Кіші жзді белді адамдары Быбай, Бкембай, Алтай, Тайман, тіпті хан балалары Нралы, Ералы, Айшуа та Россия жаына шыып, соны паналауды йаран. Бны біреуі ел амын ойлап істесе, енді біреулері орыандыынан малдады. Бара секілділері Россия патшасына баынуды тпкі ойы натпаса да, баса лажы болмай, амалсыз кнді.

Бкіл Орта жз бен Кіші жз басшыларыны блай Россия жаына крт лауына тек Жоар онтайшысымен араларыны иындап кетуі ана себеп болан жо. Халы бл кезде соыстан, алыс-жлыстан бден шаршаан еді. Енді ол аз уаыт болса да тынышты іздеп, зіні азып-тозып бара жатан шаруасын жндегісі келген. Мндай аласапыран кезеде халы тынышты тек орыс патшалыы арылы ана келеді деген сенімде еді. йткені Россия патшалыы кеше аза жеріне бекініс ретінде салан: Орск, Елецк, Троицк, йшік, Ямшенев, Семейпалат, Тобольскілерді брінде де сауда-сатты жргізе бастаан. аза еліне керегі де осы. Енді олар бл алалардаы орыс саудагерлеріне малын, терісін, жн-жрасын сатса, зіне керек астыын, матасын, азан-оша, ыдыс-аяын, кетпен-балтасын алды. Орыс кімдері аза еліне тек мылты, ккірт секілді ауіпті заттарды кп сатуа рсат етпеді.

Россияда сауда алаларыны кшейе бастааны соншалы, ондаы болатын жрмекелерге аза жерін басып Орта Азия хандарыны сауда керуендері де келді. Ал алы бара орыс ара шекпендерімен таяу танысып, олардан егін салу, балы аулау секілді негелерді йренуге кірісті. Кбі зі секілді шаруалармен тамыр-таныс боп алды. Орыс кімдері де бос жатпады. Біресе білммбетке, біресе Абылай, Бара, Жнібектерге бір кезде Россия ол астына кіргендерін лааыс етіп, кісі жіберумен болды.