Пантофля Мнемазіны

Корвус-Дзякловічы! Можа, памылка мая ў тым, што я шукала Люцыя­на Корвуса, а ён, маючы падвойнае прозвішча, для сяброў прадстаўляўся Корвусам, афіцыйна называўся Дзякловічам, і фігуруе ў крыніцах пад абодвума імёнамі? Неверагодна - але ўсялякае бывае... “Корвус” - гэта ж для эпохі татальнай падазронасці занадта замежна. А ў высылцы ягонае “Люцыян Станіслававіч” цалкам маглі памяняць на прывычнае “Лук’ян Сцяпанавіч”.

Чытаць успаміны былых вязняў ГУЛАГа страшэнна цяжка. Іх аўтары часта людзі інтэлігентныя, якія маглі аналізаваць, што адбываецца. У ла­геры, дзе “перавыхоўваліся” геолаг і доктар, меліся ўсе нацыянальнасці... Польскія “акаўцы”, баптысты з Валыні, этап чачэнцаў і інгушоў... Хло­пец з Мураму, які ў шаснаццаць гадоў збег з завода на фронт, ваяваў, а пасля быў асуджаны на пяць гадоў лагероў за дэзерцірства з працоўнага фронту... Венгерскія габрэі, чые сем’і знішчылі ў Асвенцыме, а іх, працаздольных мужчын, фашысты сагналі ў атрады і змушалі капаць акопы. А пасля вызвалення ўсіх з тых атрадаў адправілі ўжо ў савецкія лагеры. Ваеннапалоннымі небарак не назавеш. Таму на іх лёс проста... забыліся. Сядзяць - і сядзяць.

А яшчэ з аўтарам успамінаў працаваў адзін пралетарый з Ташкента, слесар трэцяга разраду, якога заграблі за тое, што выпісваў газету “Правда Востока”. У сорак чацвёртым гэты цалкам правільны орган ЦК Кампартыі

Узбекістана надрукаваў ліст югаслаўскага галоўнакамандуючага Броз Ціта да савецкага галоўнакамандуючага Іосіфа Сталіна. Узбекскі наборшчык прапусціў адну літару. У загалоўку перад прозвішчам “Сталін” буйным шрыфтам красавалася “гаўнакамандуючы”. Усю рэдакцыю расстралялі. Наклад канфіскавалі. Але газетка ўжо разышлася па падпісчыках, адным з якіх і быў наш слесар. Яго заспелі, калі ўслых чытаў прыхопленую на працу “Правду Востока”, а паколькі кашчунны загаловак быў павернуты да ўсіх супрацоўнікаў, гэта палічылі прапагандай. Напэўна, сумленны слесар сто разоў пракляў ліквідацыю непісьменнасці ва Узбекістане...

Доктар Лук’ян Дзякловіч быў у гэтым пазасвецці аўтарытэтам. Нават для крымінальнікаў, якія лічыліся прывілеяванай кастай. Лекаваў лагернае начальства. А мясцовыя жыхары празвалі яго добрым чараўніком з Затокі. Багацько ўспамінае, што Дзякловіч напісаў трактат пра пелагру - страшную хваробу, якая ўзнікае ад недахопу пэўных рэчываў у харчаванні, потым даследаванне пра наступствы працяглага галадання... Праілюстраваў каляровымі малюнкамі... Абедзве працы былі адасланыя “ў цэнтр” і зніклі ў маскоўскіх архівах. Манаграфію пра антыбіётыкі Дзякловіч проста падарыў адной маладой дактарыцы, каб друкавала ад свайго імя. Яшчэ геолаг згадваў, што жонка Дзякловіча сядзела ў лагеры непадалёк, а ён пра гэта не ведаў. Высветлілася толькі пасля смерці вусатага вупыра. Але сустрэцца не паспелі.

У сангарадку была добрая самадзейнасць. Ну яшчэ б, нават народныя артысты сярод зэкаў. Адзін паэт-беларус (геолаг не называе яго прозвішча) напісаў п’есу. Неверагодна фальшывая, але ідэалагічна правільная гісторыя перавыхавання сабатажніка ў іх лагеры. Гэткія “Кубанскія казакі” ў ГУЛАГу. Але, пакуль дайшло да першай рэпетыцыі, аўтара застрэлілі ахоўнікі нібыта за спробу пабегу. Натуральна, твор злачынцы не мог быць пастаўлены. А самадзейны тэатр - гэта і пайка, і цяпло, і, магчыма, выратаванае жыццё! Тым больш сярод артыстаў дзве зняможаныя жанчыны, якія калісь ігралі ў сапраўдным тэатры ў Тбілісі, і іх маглі адправіць назад у лес, цягаць бярвенне... Трэба было ратаваць спектакль. Параіліся, і Дзякловіч, найбольш цанімы начальствам, згадзіўся назваць аўтарам п’есы сябе.

Прэм’ера адбылася ў бальнічнай актавай зале. Зэкі весяліліся. А начлагера вырашыў, што ўсё дзейства - пратэст, бунт, падбухторванне... Ды яшчэ і асабістую абразу ўгледзеў. Яму гэта давялі шасцёркі, якія зайздросцілі “халяўшчыкам”.

Вельмі нагадвае гісторыю з драматургам Васілём Шашалевічам. Ён таксама ў зняволенні напісаў п’есу пра свой лагер, яе паставілі ў лагернай сталоўцы, начальнік абурыўся і адправіў Шашалевіча валіць лес... Васіль быў сухотны, таму сядзеў ля вогнішча з фанеркай і адзначаў нормы. І там на яго знарок павалілі бярозу. І так, што тая, упаўшы, прыціснула драма­турга да вогнішча. Дрэва магутнае, не падняць... Давялося распілоўваць... Пакуль вязня вызвалілі - абгарэў. Ажно вочы выцеклі. Але яшчэ быў жывы, памёр у лагпункце.

Дзякловіча таксама ў пакаранне адправілі на цяжкую працу - рабіць цэглу. Крымінальнікам далі ўказанне: расправіцца з нягоднікам. Як мага больш жорстка, няхай памучыцца. Але каб выглядала як няшчасны выпадак.