Перакат

Пасля камандзір — мы ўжо звалі яго проста Міхаілам — усё гэта пераказваў і мне. А я расказвала яму, што тут, на гэтай зямлі, было магутнае асяроддзе людзей, што сядзелі ў турмах, што павялі за сабой тысячы людзей, патрабуючы вызвалення, а савецкая ўлада, нябачная, была побач, за кардонам, і мы бачылі ў ёй і надзею, і нешта большае — казку, якая вось-вось здзейсніцца. Я расказвала ім ужо аб с в а ё й зямлі, і яны слухалі зацікаўлена. А я разумела, адкуль у тутэйшых насцярожанасць да чужога: за трыццаць гадоў улада мянялася неаднойчы, таму і тлумачыла, што не варта думаць, быццам гэта і ёсць сутнасць мясцовых людзей. Не, пераконвала я хлопцаў, вы ўбачыце не раз, на што здольныя людзі навокал, што гэта за зямля, дзе воляй лёсу вам суджана пражыць ваенныя гады. Я не гаварыла таго, што было за словамі: а было нейкае шчымлівае прадчуванне, што, відаць, многім з іх суджана застацца ў гэтай зямлі, па якой так лёгка і ўпэўнена ходзяць яны, белазубыя прыгожыя хлопцы-партызаны. Так яно і здарылася…

Міхаіл, весялун-сібірак, пад паглядамі якога млела не адна дзяўчына, асабліва калі на якой вочарынцы танцаваў свой каронны нумар — сербіянку, загінуў у Вераскаве. Расказвалі пасля, што ён адбіваўся так адчайна, што, калі немцы хацелі зняць з яго, мёртвага, скуранку, нейкі іх афіцэр не дазволіў, маўляў, няхай пахаваюць рускага смельчака ў тым, у чым ён апрануты. Тады яшчэ яны дэманстравалі сваім салдатам храбрасць нашых хлопцаў, відаць, каб паказаць, чаго вартыя перамогі над такімі, але ішлі месяцы, і пасля, у канцы вайны, здзекі чыніліся ўжо і з мёртвых — можа, якраз таму, што былі ашуканыя ўсе іх падзеі і заставалася толькі злосць і нянавісць да нас, няскораных.

Загінуў тут і другі. Міхаіл, камандзір атрада, былы курсант палкавой школы адной з часцей Чырвонай Арміі. Ён быў сур'ёзным, задумлівым, выглядаў старэйшым за свае дваццаць чатыры гады. I ўжо Люся расказвала неяк, што, калі яны аднойчы вярталіся ў атрад пасля бою, ён, дапамагаючы ёй выбрацца з мокрага снегу, раптам сказаў нечакана:

— Выжывеш, станеш настаўніцай — не забывайся: на дзяцей-сірот, Люся, ты многім можаш сагрэць жыццё.

— Чаму менавіта сірот, што табе прыйшло ў галаву? — запыталася яна здзіўлена.

— Таму што я сам дзетдомавец. Бацькоў сваіх нават не ведаю. А як дзецям патрэбна добрае слова, цеплыня чалавечая! — Ён падумаў, памаўчаў, а пасля, атрасаючы з кучаравых валасоў снег, дадаў: — Усім яна, цеплыня, патрэбная. А мы жывем у суровы час, мала яе навокал, адно толькі смерць ды кроў. А як хацелася б жыць па-добраму…

А праз тыдзень загінуў — загінуў у адным баі з Люсяй.

Разам з імі, у тым баі, загінуў і яшчэ адзін хлопец. Вясёлы, русы Віктар, аднекуль з-пад Кіева, быў тым адзіным чалавекам, з якім хацелася дачцэ маёй звязаць сваё жыццё. Можа — кажу «можа», бо і сама пэўна нічога не ведаю. Аб прыгожым сваім, крыху наіўным сяброўстве з ім мая Люся амаль не гаварыла, толькі неяк, у хвіліну шчырасці, ціха прызналася:

— Мама, мне здаецца, што гэта і ёсць мой суджаны. Але ж цяпор вайна, хіба можна думаць аб нечым іншым?

Я прамаўчала, хаця, пэўна, трэба было сказаць нешта ласкавае. Як жа скажаш тое ласкавае, калі першая, эгаістычна мацярынская, думка была: «А калі што здарыцца з ім, як жа Люся? Не, хай сапраўды пачакаюць!»

А чакаць ім ужо не было калі. Смерць ішла за імі, цікавала, выбірала, таму што яна любіць выбіраць лепшае, самае дарагое для нас… I, паміраючы ў партызанскім шпіталі, Віктар увесь час пытаўся ў медсястры, ці жывая Люся, забываючы, што пытаўся аб гэтым хвіліну назад:

— Скажыце, скажыце праўду!

Медсястра паўтарала, што яна жывая. Адкуль магла яна ведаць праўду? Віктар страціў прытомнасць у той момант, калі нахіліўся пад параненай Люсяй, а куля ўдарыла яго ў шыю, і ён упаў у мокры снег, а пасля поўз па полі, ужо без памяці, нібыта стараючыся дагнаць каня, які спалохана гойсаў па полі з санкамі, дзе ляжала яна, таксама, відаць, яшчэ жывая. Яе ўжо вывозілі з поля бою і вывезлі, але баец, што трымаў у руках лейцы, упаў мёртвы, і Віктар, спрабуючы прабіцца да яе, параненай, кінуўся ў поле, забыўшыся на вогненны шал, што бушаваў навокал…

— Люся — жывая? — пытаўся ён, і медсястра, хаваючы слёзы, адказвала, час ад часу адыходзячы да другіх параненых:

— Жывая, Віктар, жывая. Яе вынеслі…

Усіх іх бачу перад сабой, гэтых хлопцаў. Розныя, яны былі ў нечым вельмі падобныя, можа, тым, што ляжала на іх тварах суровая пячатка адказнасці. Маладыя, яны ўзвалілі на сябе цяжкую ношку — адказваць за жыццё іншых — і, канечне, павінны былі адчуваць сябе старэйшымі. Але ж якія на самай справе былі яны маладыя!

— Осіпавіч, дайце сваёй дачцэ добрага наганяю! — казаў мужу камандзір атрада, сустракаючыся з намі.— Лезе наперад, у самае пекла. Што ёй, жыць не хочацца?

Не, ёй хацелася жыцьі I іншым таксама. Помніцца, як Віктар, бянтэжачыся і гледзячы ўбок, папрасіў аднойчы, каб пашыла яму кашулю з белага парашутнага шоўку.

— Што, прыгожым хочаш быць? — узяла я белы мяккі кавалак. Хацелася пажартаваць, што для будучага зяця пастараюся, але глянула на яго твар і змоўчала. А ён адказаў толькі:

— Хачу.