Шежірем сыр шертсе

Соларды бірі халымызды біртуар ататы алымы, академик лкей Марланны: «азатар арабтар келмей трып Арал, Каспий теізіні тірегіндегі хазарлармен байланысты болан, Н.Я.Марр мен Б.Грозный келтірген «аз», «хаз» сзі екеуіне бірдей»; «Солтстік Кавказдаы осетиндер кабарды мен баларларды осы кнге дейін «аса», «кесек» деп атайды… Бл атты кабарды мен баларлар… ерте дуірден не ыпшатар заманынан (Х–ХV) сатаан болу керек»,- деген тжырым-байламдары (Тамалы тас жазуы». «Жлдыз». 1984. №1).

азаия лысыны кне жрты жнінде кезінде патшалы Ресейді 2-мемлекеттік Думасыны депутаты болан, сырта да, елімізге де ке танымал, алым-тарихшымыз Мхамеджан Тынышпаев та зіні «аза руларыны генологиясы» ("Генеалогия казахских родов") деген белгілі ебегінде айтып кетеді. Ол онда орысты лы тарихшысы Н.М. Карамзин де, ататы шыыс зерттеуші алымы Семёнов-Тяньшанский де з заманында осетиндер черкестерді азатар деп атаандыын, ал Карамзин сонымен атар оларды Х асырларда ара теіз бен Каспий теізі аралыын мекендеген торктар мен беренділерді де черкестерге яни азатара жатызандыын айтады («Рух» газеті. № 6. 2001 ж.).

Сондай-а белгілі шыыстанушы алым В.С. Смирнов 1232 жылы шыан жылнаманы зерделей келе, орыс князі Владимир Монамахты 1095 жылы ола тскен Берш руынан шыан косогтар Ылар, ытан, Аланды лтіргенін хабарлайды ( бл да сонда).

азатар жнінде з ебегінде йгілі шыыстанушы алым В.В.Бартольд те Х асырда Кавказ черкестері «косог» деп аталан деп хабарлайды (Шыармалар, 2 т. 848 б. М., 1963–1968 жылдар). Бл деректер мтінінен азатар ауымдастыыны біз пайымдаандай ертеректе, X–XI асырлардан бастап-а жрта белгілі лыс боландыын аарамыз.

лыс пен оны рамына кірген ру-тайпалар туралы зерттеуші Жарылап Бейсенбайлы да тмендегідей ызылыты деректер келтіріледі: «…оныншы асырдаы Византия императоры Константин Порфирородный Кубаннан шыыса арайы жерлерде «Касахия» деген жрт жатыр»; «…орыс жылнамаларындаы «касог», грек тауасы Епифани (VIII–IX ..) жазбаларындаы Кавказ тірегінде мекендейтін «касогдиане» елдері туралы мліметтер «аза» атауыны осы тіректе уелден-а крініс бергенін байатады»; «Тарих осы замандарда азаия рамында азіргі ыпша тектес арашай, балар, мытарды ары бабаларыны да боланын, бріні аза атымен ауымдасанын ортаа тартады. Олар ана емес, кабарды, черкес атты тілі блек жрттар да аза атымен танылан.

XIII асырдаы моол жорыы Дешті ыпшаты батысындаы азаияны да шайап тті. Сол аласапыран кездері зара тектес черкес, кабарды, арашайлар, абазиндер черкес бас болып азатан ірге айыран сияты. Дегенмен, талай уаыт аралас-ралас боп келген жрттарды этникалы арым-атынасыны іздерін осы кндері байауа да болады.Жазушы нес Сараев Байлы рамындаы Шеркеш руы «азаия аза, черкес боп екіге блінгенде» азатар рамында алан ел болуы ммкін дегенді айтады. аза шеркештеріні раны–«Шаырай». Ал черкестерде «чахаркас» деген ата кездеседі абазиндер арасында лі кнге дейін шегірей руы бар»(«Кіші жз шежіресі». «Ана тілі» газеті. 1992 мешін жылы. 4 наурыз). Бл мліметтер азатар рамына кірген тркі рулары туралы апар бере отырып, лыс тарихын енді X–XI асырлардан асырып, VIII–IX асырлара жеткізіп тастайды.