Шежірем сыр шертсе

алым-тарихшымыз Мхамеджан Тынышпаев та зіні жоарыда аталан «аза руларыны генологиясы» атты зерттеу ебегінде ара теіз бен Каспий теіздері аралыындаы йалы жерді оныстанан, рамында беріш, черкес жрттары бар азаия лысы болан деген деректерін келтіреді. Мселен ол ытайды VII асыра жататын деректемелерінде («Тан патшалыыны жаа тарихы») Арал мен Хазарлы Каспий теізіні аралыын мекендеген жртты «хаса», «кас–пилер» деп аталанын гімелейді. Бл, кріп отырсыздар, лыс тарихын енді VII асырлара апарып тірейді.

азастанды алым-тарихшы Е.П.Алексеева да зіні 1971 жылы жары крген «Кне жне ортаасырлы арашай-Черкес тарихы» деген ебегінде ертеректе рылып, ркендеген азаия мемлекеті жнінде айтып кетеді. Ол оны даму, алыптасу кезедерін: VI–VII асырларда Батыс-Трік аанатыны осы ірді амтуына, IX–X асырларда Сыр бойындаы алы бірлестігіне арайтын бешенектерді батысындаы осы аймаа жылжуына жне XI асырларда бл мекенге ыпшатарды лек-лек болып оныс аударуына байланысты шке бліп арап, оны о бастан тркі ркениетіні тл тлегі боландыы туралы жазады. Демек Е.П.Алексеева азатар тарихын енді VI асырлардан бастайды.

«аза» сзіні этимологиясы, яни шыу тркіні жнінде гімелегенімізде оны тркі тобына жататын Саай, ойбол (В. Радлов. «Опыт словаря тюркских наречий. ІІ т. І блім. 629 б.) жне Хакас («Хак.-рус. словарь». 1953 ж. 284 б.) тілдеріндегі маынасы «осу, стеу, осымшалау» дегенді білдіретін «козак» жне «хозак» сздерімен дыбысталуы те сас екендігін айта кету керек. Ал егер тіліміздегі «бірігу, одатасу, лыстасу» сияты сздер оларды синонимі болса, онда трлі ру-тайпалар бірлестігінен, одаынан, лысынан тратын азаия тек дыбысталуы жаынан ана емес ішкі мазмны, маынасы бойынша да жоарыда келтірілген ос сзді баламасы дерлік. Ендеше, Саай, ойбол, Хакас тілдері кезінде азаия болып біріккен кне ру-тайпаларды орта тілі болуы да ажап емес. Демек, бл тайпалар жртын да трлі тарихи себептерге байланысты блініп кеткен, тілі мен тілегі бір брыны азаия лысыны сынытары деп топшылауа бден болады.

Облысымыза ана емес елімізге ке танымал этнограф, тарихшы алым, жазушы, журналист, таразды жерлесіміз, марм Амантай Айзахметов те осы таырыпты аша тсу шін кп ебектенген жан. Ол елбасына сынан «Колыбель царей человечества» атты зертеу ебегінде «аза» этнониміні айдан, алай шыандыы туралы деректерді осы лысты тарих аренасынан алаш кріну фактілермен тымды штастыра отырып, бізге ызылыты трде гімелеп береді. Ол не дейді екен, енді соан жгініп крейік.