Шежірем сыр шертсе

«лімлы» туралы гімемізді рі арай осы ру-тайпалар бірлестігіне аты берілген лім баба мен оны ата-тегі кімдер деген сауалмен жаластырымыз келеді. Бан жауапты аын, сыншы, аудармашы, шежіре зерттеуші Маст Неталиевті 2002 жылды 8 наурызында «Атамекен» газетіні 5-бетінде жарияланан «Кіші жзді шежіресі» атты мааласынан табамыз. Онда: «Кіші жзді лім атасы жайлы айтылып та, жазылып та жрген аыз-гімелер, болжамдар аз емес. Оларды ай-айсысын алып арасаыз да, тп тркіні бірдейге жуы болып басталады да, талдана, тарматала келе бір-бірінен алшатап, р ияа тартып кетеді…Дрысы былай: Алшыннан–ыдуар. Бдан екі бала: айырбай (лаап аты аракесек) жне ыдырбай (лаап аты Байлы). Кптеген шежірелерде айырбайды жарлы боландыынан ел оны аракесек деп атап кеткен дейтін сз бар. Сол жарлы айырбай-аракесекті Тослу атты бйбішесінен Байсары туады. Тослу айтыс болан со айын атасы оан екінші ызын (аазды, авт.) осан крінеді. Одан–лім, Шмен туады…»,-дейді.

Реті келіп трасын айта кеткіміз келеді. Біз мндаы аракесек жарлы болан деген стаммен онша келіскіміз келмейді. Біздіше, егер аракесек жарлы болса айын атасы оан екінші ызын оспас еді деп ойлаймыз. Сосын ыдуарды екінші лы ыдырбай кесі бауатты адам болмаса лаап атпен Байлы деп аталмас еді. Ал егер кесі бай, інісі бай, ал зі арашаыра иесі бола тра айырбай неге жарлы болма дегіміз келеді. Сзіміз исынды емес пе. Мселен біз еш жерден ыдырбай арашаыра иесі дейтін деректі кездестірген емеспіз, ал айырбай жнінде мндай деректер бар. Мысалы, алшын Серік зіні аталмыш ебегінде бл жнінде былай дейді: «азір халы санасынан бірте-бірте байаусыз шіп бара жатан бір шынды–Кіші жз руларыны ішінде аракесек руыны билік айтуа ерекше ы боландыы. …Бір ызыы, азіргі рпа бл ерекшелікті азіргі ділдік трыдан абылдаса, брыны рпа бан зады трдегі кзараспен араан. …аракесек руыны рпаына билік айтызу дстрі мойындалан, ешбір талылауа жатпайтын жайттай абылданан. …йтпесе здеріні кптігіне, жауынгерлігіне арамай, Байлы («Байлы» емес) рулары «лім–аа баласы» деп аракесекті рметтеуі несі? Осыан араанда, кшпенділер о бастан «жол стау» (заа бойсыну) билігіне тнті болан. йтпесе мірде аншама аа-іні тпей жатыр?!».

Бдан шыатыны, егер айырбай жарлы емес, арашаыра иесі болса онда оан таылан аракесек ныспысыны сыры неде жатыр деген сауал туары аны. Біздіше бл атау кедейлік тсінігімен негізделмеуі керек. Мны біз біреулерді кезінде стірт ойлап, жаза салан шары байламынан туан ым деп санаймыз. Бан жауапты біз мір, трмысымызды баса бір былыс, жайттарынан іздестіріп круіміз керек трізді. Мселен, лингвист ретінде мен аракесек атауын ысартылып алынып, ауыспалы маынада берілген сз деп санаймын. Тілімізде осыан сас –кесек дние, –кесек денелі, –кесекті образ, –кесек бітімді, кесекті толау секілді ежелден олданылып келе жатан толып жатан метафоралы, тееу сз тіркестері бар. Кесек сзі кедей сзіні баламасы екен деп, жоарыда келтірген ымдарды, зііз ойлап араыз, енді –кедей дние, –кедей денелі, –кедей образ, таысын таы солай деп абылдай алмаймыз ой. Бл білімсіздік, аатты болар еді.

Біздіше, кесек маынасы тптеп келгенде жерді ара кесегін емес, толыанды, наыз, раушы, сомдаушы деген ауыспалы тсініктерді береді. Осыан орай мндаы аракесек сзін ара+шаыра+кесегі , яни оны ктеруші, тіреуші материал, ысасы оны иесі деп тсінген жн. Тек айтуа жеіл болу шін жре келе ауызекі тілде шаыра сзі тсіп, ысартылып алан дер едік. исынсыз дей алмайсыз, йткені тілімізде мндай ысартылан формада берілген ауыспала сз тіркестері баршылы. рине мны брін біздерге лі де жеткізе зерттеп, зерделеп берер арамыздан лі талай зерттеушілер шыарына сенім мол.