2. главные предложения, содержащие приказание, просьбу или запрещение, имеют в прямой речи imperativus или coniunctivus (hortativus, prohibitivus, optativus, concessivus); в косвенной речи — coniunctivus (отрицание — ne, neve);
3. главные предложения, содержащие вопрос, имеют в прямой речи indicativus или coniunctivus в зависимости от смысла вопроса; в косвенной речи — асc. с. inf. или coniunctivus. При этом
а) конъюнктиву прямой речи соответствует в косвенной речи конъюнктив;
b) индикативу прямой речи, выражающему действительный вопрос, соответствует в косвенной речи конъюнктив;
c) индикативу прямой речи, выражающему риторический вопрос, соответствует в косвенной речи асc. с. inf.;
4. придаточные предложения имеют в прямой речи indicativus или coniunctivus, в зависимости от их типа, в косвенной речи — coniunctivus;
5. личным местоимениям 1 лица в прямой речи соответствуют в косвенной речи ipse для номинатива, ipse (реже is) или возвратное местоимение — для остальных падежей. Притяжательным местоимениям 1 лица в прямой речи соответствуют в косвенной речи возвратно-притяжательные.
Личным местоимениям 2 лица в прямой речи соответствует в косвенной речи местоимение ille, если на нём лежит особое ударение; если такого ударения нет, то в косвенной речи ставится местоимение is или местоимение опускается вовсе. Наряду с этим обычна и замена местоимений прямой речи через соответствующие имена.
Времена конъюнктива в косвенной речи ставятся в зависимости от времени глагола, управляющего косвенной речью, согласно consecutio temporum.
Однако часто, особенно в длинную косвенную речь, после исторического времени в подчиняющем предложении вводятся con. praes. и con. pf.: передающий речь как бы мысленно переносится к моменту её произнесения (ср. употребление praes. historicum в прямой речи). Возможен и обратный случай — переход к con. impf. и con. plqpf. после настоящего времени в подчиняющем предложении.
Указанные соотношения между прямой и косвенной речью иллюстрируются следующими примерами (цифры указывают на номер пункта данного параграфа):
Косвенная речь
Прямая речь
(
Is (Divico) ita cum Caesare egit:
Si pacem populus Romanus cum Helvetiis faceret4, in eam partem ituros1 atque ibi futuros1 Helvetios ubi eos Caesar constituisset4 atque esse voluisset4; sin bello persequi perseveraret4, reminisceretur2 et veteris incommodi populi Romani et pristinae virtutis Helvetiorum5. Quod improviso unum pagum adortus esset4, cum ii qui flumen transissent, suis auxilium ferre non possent, ne ob eam rem aut suae magno opere virtuti tribueret2 aut ipsos5 despiceret.
Si pacem populus Romanus nobiscum faciet, in eam partem ibimus atque ibi erimus ubi tu nos constitueris atque esse volueris; sin bello persequi perseverabis, reminiscere et veteris incommodi populi Romani et pristinae virtutis nostrae. Quod improviso unum pagum adortus es, cum ii qui flumen transierant, suis auxilium ferre non possent, ne ob eam rem aut tuae magno opere virtuti tribueris aut nos despexeris.
Se5 ita a patribus maioribusque suis didicisse1 ut magis virtute contenderent quam dolo aut insidiis niterentur4. Quare ne committeret2, ut is locus ubi constitissent4 ex calamitate populi Romani et internecione exercitus nomen caperet4 aut memoriam proderet4.
Ita a patribus maioribusque nostris didicimus, ut magis virtute contenderemus quam dolo aut insidiis niteremur. Quare ne commiseris (или: noli committere), ut is locus ubi constitimus ex calamitate populi Romani et internecione exercitus nomen capiat aut memoriam prodat.
Сводная таблица употребления
подчинительных союзов ut и cum.
Indicativus
ut
cum
ut temporale (= ubi, simul, simulac, simulacque, simul ut, cum primum, ubi primum, ut primum)
Pompeius, ut equtatum pulsum vidit, acie excessit.
cum temporale
Cum navigare poteris, ad nos veni.
ut comparativum (= sicut, quemadmodum, quomodo)
Ut sementem feceris, ita metes.
cum iterativum
Iudex damnatur, cum nocens absolvitur.
ut interrogativum
Ut vales?
cum inversum
Vixdum epistulam tuam legeram, cum ad me Postumus Curtius venit.