Улӑп таврӑнни

— Пирӗн лерех пуҫланнӑ калаҫу пур-ха, — терӗ Озал. Вара ним пытармасӑр каласа пачӗ. Вӑл хырҫӑ пухма ҫеҫ килмен иккен. Урӑхла тӗллев те пур: хӑй ачин ятне пӗлмелле. Амӑшӗ вара Пӑрчкан, вӑл кӑна калама пултарать. Анчах лешӗ темшӗн пӗлтересшӗн мар. Ватрасшӑн пулсассӑн ача ятне пӗлтересси нимех те мар пек. Ҫак пӗчӗкҫӗ кӑлтӑкшӑнах хирӗҫмелле мар ӗнтӗ. Пӑрчкан пуҫӗнче вара пачах урӑхла шухӑш. Уншӑн пур ачи те пӗр тан, пӗрин ашшӗ палӑрсассӑн теприсем вара… Ҫитменнине тата ачисем халӗ ӳссе ҫитнӗ те сапаланса пӗтнӗ. Ку ҫеҫ те мар-ха, ун умӗнче халӗ икӗ арҫын: пӗри ҫамрӑклах килӗштернӗ Ватрас, тепри Эсрел патӗнче тыткӑнра пурӑннӑ чухне ача ҫураттараканнисенчен пӗри. Ыттисем пекех тӗреклӗскер. Чӑнах та, ҫак арҫын Пӑрчкана кӑштах килӗшнӗ те пулас. Ахальтен мар ӗнтӗ суккӑр хӗрарӑмӑн вӑрҫса каланӑ сӑмахӗнче те темле ӑшӑлӑх пур пек. Хӗрарӑм кӑмӑлӗ ӗнтӗ. Вырӑн ҫинче пӗрле пулнӑ арҫын уншӑн пач ют ҫын пулма пултараймасть. Хӗрарӑм хаярлӑхӗ вӑл вӑхӑтлӑха кӑна. Апла пулин те Пӑрчкан парӑнма шутламарӗ, кӗтмен хӑна ыйтнине пурнӑҫламарӗ, Ватрас умӗнче калаҫӑва малалла тӑсас марччӗ тесе ҫӳхе чаршав хыҫне кӗрсе лӑпланчӗ, канма выртрӗ. Арҫынсем вара тухса кайрӗҫ. Эсрел ҫыннин сасси ҫаплипех хӑлхаран тухмарӗ.

— Калаттармалли мелсем тупӑнӗҫ-ха, — тени вара Пӑрчкана чылай шухӑша ячӗ. Апла пулин те уншӑн халӗ мӗн пулса иртнинчен хӑрушши пулас ҫук. Уншӑн текех вилӗм те хӑрушӑ мар.

Каҫӗ вара питӗ шӑв-шавлӑ пулчӗ. Эсрел ҫыннисем вӑрӑм ҫул хыҫҫӑн канса илчӗҫ те ялсем тӑрӑх тухса кайрӗҫ; алхасрӗҫ вара, хӗр-и?, арӑм-и? — пӑхса тӑмарӗҫ, пуса-пуса антарчӗҫ, тарса пытаннисем кӑна мӑшкӑлтан ҫӑлӑнса юлчӗҫ. Анчах нумайлӑха-ши?

Тепӗр кунне кӑнтӑрла тӗлне турхан килӗ умӗнчи тӑваткӑлта хырҫӑ пухас ӗҫ пуҫланчӗ. Мӗн кӑна хыпса ҫӑтмасть иккен Эсрел ҫӗршывӗ: тырӑ-пулӑ, пыл, типӗтнӗ какай, шӑрттан, шӑратнӑ ҫу, тӑварланӑ пулӑ, сӑсар тирӗ, кӗпе-тумтир, атӑ-пушмак… Эсрел ҫыннисем атӑ ҫӗлеме пӗлмеҫҫӗ тесен те юрать, пӗтӗмпех кунтан сӑтӑраҫҫӗ. Юрать-ха, чӑвашсем выльӑх чылай усранине пула сӑрансӑр лармаҫҫӗ. Кӑҫал вара ҫак тавар ытти ҫулхинчен те нумайрах. Пӗлтӗр типӗ ҫанталӑка пула тырӑ питӗ сахал пухӑнчӗ. Курӑк япӑх шӑтнӑран выльӑх апачӗ те хӗсӗк пулчӗ. Тӗвесем пӑявсене тата-тата тарса пӗтрӗҫ, чылайӑшӗн лашипе ӗнине пусма тиврӗ. Выльӑх шучӗ вӑл пӗр чаксассӑн часах хӑпараймасть. Тыррине те кӑҫал аранаран акса хӑварчӗҫ. Вӑрлӑх ҫуккине пула пуянсене пуҫ тайма тиврӗ, кивҫене кӗрекенсем те йышлӑн пулчӗҫ.

Эсрелшӗн пулсан пурпӗрех, куланайне ҫулран-ҫул ӳстерсе пырать. Кӑҫал вара Ватрас тем пек ҫине тӑрсан та апат-ҫимӗҫ сахал пухӑнчӗ.

— Ҫакӑ кӑна-и?! — кӑшкӑрса ячӗ нӳкерсен пуҫлӑхӗ Озал. — Мӗн эсӗ, Ватрас, манран кулма шутларӑн-им? Ҫакӑн чухлӗ япалапа Эсрел умне курӑнсан… Ман пуҫӑм та, сан пуҫу та сирпӗнет. Ӗҫлейми пулнӑ иккен эсӗ.

— Мӗн пама пултарнине ҫӗнӗ ҫул умӗнех панӑччӗха. Ку вара — май килнӗ таран.

— Сахал ку. Эсреле нумайрах кирлӗ! Пуҫтар халӑхна!

Ватрас тарҫисене чӗнсе илчӗ те ялсем тӑрӑх тухса хырҫӑ карчӗсене тепӗр хут тӗрӗслеме хушрӗ. Эсрел тарҫисем те вӗсемпе пӗрлех кайрӗҫ. Ҫапла шанчӑклӑрах пулать терӗҫ пулӗ. Кӗҫех ҫынсене тыта-тыта киле пуҫларӗҫ. Куланай парайманнисене ӗнтӗ. Лешсем вара икӗ хуҫа умне чӗркуҫленсе ларса йӑлӑнаҫҫӗ, куланая кӗркуннене е тепӗр ҫула куҫарма ыйтаҫҫӗ. Эсрел ҫынни килӗшмест, нимӗн те ҫук тенине ӗненместӗп тет, вӑрҫать, сурать, нухайккапа ҫапа-ҫапа илет. Ҫыннисем пур пӗрех нимӗн те шарламаҫҫӗ, пуҫне чиксе тӑраҫҫӗ. Сӑмах чӗнменни пушшех тарӑхтарса ячӗ. Вара ҫакӑ, урса кайнӑскер, хӑй ҫыннисене темле хушу турӗ. Лешсем чӑвашсене пӗрле илсе килнӗ сӑран михӗсенчи шӗвеке ӗҫтерме тытӑнчӗҫ. Хаяр эрех иккен. Ҫак усал шӗвек хӑй ӗҫне турех. Ӳсӗр ҫынсем чӗлхе чаракне ҫухатрӗҫ.

Акӑ пӗри Ватрас умнерех пырса тӑчӗ те ятлаҫма тытӑнчӗ. «Ватрас, эсӗ начар турхан, хӑв халӑхна сыхлама пултараймастӑн. Эсрел умӗнче чӗтресе пурӑнатӑн, хӑвшӑн ҫеҫ тӑрӑшатӑн», — терӗ.

— Чарӑн! Хуп ҫӑварна! — кӑшкӑрчӗ Ватрас.

— Эпир панӑ ылтӑн-кӗмӗле ӑҫта хутӑн тата? — чарӑнмарӗ лешӗ.

— Ӑна веҫех Эсреле парса янӑ.

— Чим-ха, чӑвашсен пуҫӗнче те кӗмӗл тетчӗҫ мари-ҫак. Ҫук, темшӗн ҫакна курмастӑп. Е пытарса усратӑр?!

— Пытармасассӑн ҫара кут тӑратса хӑваратӑр вӗт, — персе ячӗ пӗр ӳсӗр хӗрарӑм.

— Эсӗ халӗ те ҫара кутах мар-и вара? — шӳтлеме пикенчӗ тахӑшӗ.

Пуҫланчӗ вара тавлашу, харкашу. Ют ҫӗртен килнӗ пуҫлӑха шӑпах ҫакӑ кирлӗ пулнӑ та. Ватрас пӗлменни те чылай палӑрчӗ. Ӳсӗр чӑвашсем хуллен хӑюлланса пычӗҫ, ҫав хаяр шӗвеке ыйтса ӗҫекенсем те тупӑнчӗҫ. Ун пек чухне пуҫра мӗн пурри чӗлхе ҫине хӑвӑрт тухса ӳкет ҫав. Эсрел ҫынни эрех ярса пама чарчӗ те хӑй шухӑшне пӗлтерчӗ.

— Кам мӗн пытарнине каламасӑр урӑх ярса памастӑп, — терӗ.

Пӗри чӑтаймарӗ, кӳршӗ хӗрӗ ӗнер кӑна тухьяпа ҫӳрени ҫинчен каларӗ, тепри тата ҫитӗннӗ хӗрне ӑҫта хупса усранине систерчӗ. Пӗр-пӗрне сутрӗҫ. Ҫакӑн хыҫҫӑн хырҫӑ калӑпӑшӗ кӑштах ӳсрӗ, анчах пурпӗрех сахал пухӑнчӗ. Нимӗн те парайманнисене пӗр рете тӑратрӗҫ те чӑпӑрккапа ислетме тытӑнчӗҫ. Хыҫалта тӑракан Пӑрчкан чӑтса тӑраймарӗ, кӑшкӑрса ячӗ:

— Озал! Йыттусене чар-ха! Вара эсӗ ыйтнине калӑп!

Пуҫлӑх аллине ҫӗклесенех лешсем чарӑнчӗҫ.

— Кала эппин. Кӗтетӗп. Атту…