За морам Хвалынскім

І не скажаш, што яна дачка беднай удавы Катуніхі — беднай, бо не бярэ яна нічога за свае лекі, кажа, што гэта вялікі грэх, а людзі — яны і рады. Пакуль баліць, гатовы порты з сябе зняць. А прайшло — і бывай, Катуніха, мы цябе знаць не знаем і ведаць не ведаем! Нічога! Яшчэ трохі збярэ ён грыўняў ды пасватаецца да прыгажуні. Як-ніяк, не зломак ён, а княжацкі дружыннік, не адмовіць яму ўдава. Абы толькі па сэрцы прыйшоўся ён дзяўчыне, бо нельга, каб спакусілася яна толькі багаццем — хаця і няма ў яго вялікага багацця, але ж жывуць яны цяпер, у параўнанні з Катуніхай, заможна. Нельга, каб пайшла за яго дзяўчына без сэрца, бо жыць, ведаючы, што не адгукнецца яна душою на тваю ласку, не заззяе ў яе вачах святло ад твайго пацалунка — цяжка. Грэх гэта — жыць без кахання. Так гаварылі і жрацы, тое ж казалі і ў царкве, — а хлопец стаў слухаць усіх, хто кажа пра сямейнае жыццё, пра дваіх. І як гэта сталася — сам не ведае Алекса. Таму хутка праляцела дзяжурства для Алексы, што ўпершыню зведаў ён слодыч мары, калі з маладою ахвотай складае і цешыцца душа дзівоснымі ўзорамі, сама звязвае і развязвае іх, не лічачыся ні з жыццём, ні з абставінамі, а проста перамагаючы іх ці зусім не думаючы ні пра лёс, ні пра дарогі, якія наканавана прайсці чалавеку і якія далёка ўводзяць яго ад светлых юнацкіх жаданняў…

Раніцай, калі дзед Бялун* толькі прагнаў з неба цёмныя хмары і з-пад рухавага мроіва яшчэ не паказаўся краёчак чырвонага сонца, Алексу прыйшлі правяраць. Муж добраімяніты Векша нячутна краўся між будынкаў, пунь і гуменцаў, але востры, як у рысі, позірк Алексы заўважыў — не чалавека, а толькі краёчак цені, — і азваўся малады дружыннік суровым голасам, хаця, здаецца, зусім закружылі яго нязвыклыя мроі. І зноў хваліў яго перад князем Векша, і жыццё рассцілалася перад Алексам белым, радасным сувоем, і думаў ён пра тое, што трэба рыхтаваць вена, ці воцкае — выкуп за нявесту. Ці ў паход ісці, ці ўслед за князем ехаць на палюддзе — добра, калі ёсць каму чакаць дома, і кідаць дровы ў цяпельца, і карміць добрага дзеда Дамавіка, які за гэта будзе зберагаць скаціну ад гневу Воласа, скотняга бога, а дом — ад Агневіка, а багацце ад цмока. Праўда, кажуць, што, калі хто спадабаўся цмоку, ён прыносіць у хату і куны, і хлеб, жытнія нівы прымушае радзіць шмат збожжа, а кароў — даваць многа малака. «Але хай ахоўвае нас Род і парадзіхі, — думаў Алекса, не хацеў бы я дружыць са цмокам, лепей падняць яго на кап’ё, як Георгій-Перамаганосец. Яшчэ славы б мне здабыць у бітве — і ўсё, чаго болей трэба ад жыцця?»

У княжацкай горніцы было светла: на сценах шчодра развешаныя смалякі ў сярэбраных зажымах, на стале — свечкі з жоўтага воску, доўгія, вітыя. І ўсё гэта гарыць з ціхім шыпеннем, смалякі — час ад часу як бы ўзрываючыся, і тады ўсе, хто сядзіць у горніцы — князь у высокім крэсле з касцяной спінкай, астатнія — на лавах, пакрытых чырвоным аксамітам, — азіраюцца, нейкі момант няўцямна глядзяць, як трашчыць і круціцца вогненнымі іскрынкамі лучына, а пасля зноў пераводзяць свае вочы на казачніка, дзеда Мокшу.

Дзед, у доўгай пасконнай кашулі з чырвоным узорам ля шыі, з чырвонай суконнай павязкай на белых валасах, баіць свае казкі, у самых драматычных момантах дапамагаючы сабе доўгімі кашчавымі рукамі, і ягоныя выцвілыя, пабляклыя вочы ўспыхваюць маладымі агеньчыкамі:

«Рассек добры малойчык скуру ссохлую, старую, і выйшла адтуль каралевічна, ды такая прыўкрасная, што і слоў няма. І абняў яе тут добры малойчык, а яна яму кажа: „Любіць цябе, Падвей-княжыч, буду да самай смерці“. Абняў тут яе Падвей-княжыч моцна-моцна…»

Княгіня Марфа і дочкі слухаюць, не прапускаючы ніводнага слова. Шчокі іх разгарэліся, вочы поўныя замілавання. Але Брачыслаў, толькі скончыў дзед Мокша казку, незадаволена прагудзеў:

— Ты лепей пра бітву нам старое паданне раскажы, пра продкаў нашых, а то гэта — як пернікі салодкія, імі толькі маладзіцы частуюцца! Бач, разабрала іх!

Княгіня і дочкі — ні слова, толькі вочы ў зямлю апусцілі. А дзед Мокша другія казкі завёў. Пра Рагвалода і Уладзіміра, якія тры дні, тры ночы тут, ля сцен Полацака, біліся, і ніхто не мог перамагчы, аж пакуль княгіня Вольга не пайшла да старога капішча, і там, разам з дружыннікамі сваімі вернымі і валхвамі, не прынесла ў дар Перуну хлопца дый дзяўчыну, а для таго схапілі іх уначы, і аднаго, і другую, каб крыку не было і каб бацькі сваімі ахвярамі іншым багам не адвялі ўдачу ад унука Вользінага, Уладзіміра. І толькі тады перамог Уладзімір Рагвалода…

— Ты што гэта вярзеш? Не магла Вольга такое рабіць, святая яна і веры праваслаўнай! — зноў загудзеў Брачыслаў, і ручкі ягонага крэсла жалобна заскрыпелі пад магутным целам. Баяры і стольнікі пераглянуліся: Брачыслаў — патомак і Вольгі, і Рагвалода, не хоча ён аддаваць перавагу нікому з іх. Свечнік нячутна падышоў да стала, перамяніў свечку.