За морам Хвалынскім

І — пачакаў крыху. Ведаў — зараз пачне купец пытацца, ці здаровы ён, ці добра сябе адчувае, якія навіны ў хаце. Хаця, канешне, усё ведаў хітры Абдурахманбек, але так рабіць патрабуе ягоны звычай. Толькі самы апошні невук адразу пачне са справы, не распытаўшы гаспадара, як справы, не паказаўшы яму, што цікавяць госця ўсе ягоныя клопаты. Таму князь цярпліва адказаў на ўсе роспыты і тут жа сам пацікавіўся:

— Няўжо ты не баішся такіх далёкіх шляхоў?

— Гаспадзін мой, — схіліўся ў паклоне Абдурахманбек, — канешне, баюся. Але…

— Шмат прыбытку, праўда?

— Не, не так многа. Мы гандлюем ледзь не ва ўбытак сабе, павер…

— Не кажы! — махнуў рукою Брачыслаў. — Каб не было прыбытку, не загнаць бы вас так далёка!

— Ну, хай сабе ёсць, але ж самы маленькі…

— Я не хачу падлічваць, колькі ты маеш, павер! — Брачыслаў зняважліва скрывіўся. — Мяне цікавіць, што ты прывёз нам цяпер.

«Ну, што за варвар, — думаў, схіляючыся ў нізкім паклоне, Абдурахманбек, — Ён не разумее асалоды доўгай, няспешнай бяседы, калі словы служаць, каб песціць слых і захіляць нас у джалабу мудрасці, каб мы, бедныя людзі, не адчувалі дыханне бархута, куды, у рэшце рэшт, адправяцца душы многіх з нас… Але ж ён затое сапраўды Джалут — Галіаф… Нічога, трэба пацярпець. Можа, гэта дапаможа мне ў справе…»

А назаўтра княгіня і дочкі адправіліся на купецкі струг, каб паглядзець тавары, а заадно і дзівосы, якімі поўны той струг — іншаземны посуд, тканіны, якімі абцягнутыя маленькія, ледзь над зямлёю, канапкі, тоўстыя коўдры, на якіх сядзяць гэтыя людзі, замест таго, як гэта вядзецца ва ўсіх іншых народаў, сядзець на крэслах, каб не прадзьмула…

А вяртаючыся са струга, аступілася княгіня на лесвіцы, што пралажылі паміж стругам і прыстанню, аступілася і цяжка ўпала ў ваду. І амаль тут жа вялікая хваля — не іначай, падаслаў яе нячысцік! — скалыхнула струг, і ён бы, пэўна, раздавіў княгіню, каб не кінуўся ўслед за ёю купец — у тым, чым стаяў, і, не ўпёршыся тоўстымі, жылістымі рукамі — адною ў прыстань, а другою у струг, не ўтрымаў яго на тыя некалькі хвілін, праз якія сыпанулі ў ваду дружыннікі і варта…

Белую, як мука, у непрытомнасці, княгіню выцягнулі і тут жа, паклаўшы на насілкі, подбегам панеслі, ў церам, а наперадзе бег отрак, каб папярэдзіць лекара. Купец жа сам вылез на бераг, цяжка крэхчучы, а акрываўленыя яго рукі слугі тут жа намазалі жоўтаю маззю, якую купец, як і зброю, заўсёды вазіў з сабою.

Назаўтра Абдурахманбек быў званы на ўрачысты прыём да полацкага князя.

Нізка пакланіўся яму князь Брачыслаў, пасадзіў побач з сабою. Распытваў пра дом і жыццё, пра незнаёмыя землі, адкуль прыехаў купец. Дзякаваў за дапамогу і дзівіўся, адкуль у яго ўзялася такая сіла, каб спыніць струг?

— На дапамогу мне, я мяркую, прыйшоў мудры Джырджыс, — кланяючыся, адказваў Абдурахман і пачаў ціха мармытаць нешта.

Талмач растлумачыў:

— Джырджыс — гэта Георгій-Перамаганосец. І яшчэ слаўны бек моліцца, каб прыйшлі на дапамогу мудры Георгій і Джыбрыл, ці, як кажуць арабы, Рух-ал-Кудс, бо яны вельмі часта дапамагаюць яму… Епіскап, які стаяў каля Брачыслава, насцярожыўся:

— Каб не было якой бяды… Добра, што кліча купец на дапамогу святога Георгія, але другі, як там яго… Джыбрыл? Ці не злы гэта дух?

— У вас Руха-ал-Кудса называюць святым Гаўрыілам, — талмач позіркам пашукаў іконы.

— Што ж гэта — у іх тыя ж святыя, што і ў нас? А мы ж іх нячыстымі лічым? — звярнуўся Брачыслаў да епіскапа.

— Затое ў нас гавораць пра вас — няверныя, — не вытрымаў талмач. — А я так думаю, што ўсе людзі пайшлі ад Кабіла і Хабіла, ці Каіна і Авеля па-вашаму, і розніца толькі ў тым, што жывуць яны ў розных мясцінах, ад таго і звычаі сталі розныя…

— Я папрашу аб дапамозе яшчэ і Бібі-фаціму і Амбарону — абедзве яны дапамагаюць жанчынам. Хай жонка хакана хутчэй выздараўлівае.

І сядзеў Абдурахманбек на піры, і многа еў, адно толькі не мог узяць — марынаваных грыбоў, якія назваў захмялеўшы, слізкімі, як піяўкі. Дзівіліся людзі полацкія таму, але жахнуліся, калі сказаў купец, што ў сябе дома пачастуе ён гасцей вачамі барана, варанымі ў малацэ.

— У кожнай зямлі свае звычкі, — сказаў князь сурова; усе змоўклі. І доўга яшчэ — праз талмача — расказваў араб пра далёкія землі, адкуль прыехаў.

Маленькая Гардзіслава глядзела вялікімі спалоханымі вачыма на смуглявы шырокі твар з чорнай барадой, на пульхны палец і на дзівосны камень. Не ведала яна, а пра гэта таксама расказаў пасля Абдурахман, што рабіў пярсцёнак вялікі майстра, думаючы пра недаступную яму дзяўчыну, і закляў камень-гранат словамі паэта Абу Ахмеда Мансура ібн Мухамеда, суддзі горада Герата, што памёр ад кахання: «Як ты прыцягнула маё сэрца, так не змог бы прыцягнуць гранат саломіну». Валодае гранат таямнічай сілай прыцягваць да сябе прадметы і гэтак жа прыцягваць сэрца каханай. Але не хапіла ў ювеліра грошай на калым, і жаніўся ён толькі ў сталыя гады — на другой. А пярсцёнак, які ён зрабіў для каханай, пайшоў гуляць па свеце, і вось ён на руцэ Абдурахмана, а дасюль ззяў сваім таямнічым святлом пад іншым сонцам, перад іншымі вачыма…

А ў канцы піру сказаў Брачыслаў: