Залаты век Беларусі

Між тым трэба было выбіраць караля. Кандыдатура Генрыка Валуа падабалася католікам, але не падабалася кальвіністам. Але і тыя, і другія хацелі заключыць з будучым каралём дамову аб уладзе. Так паўсталі знакамітыя генрыкаўскія артыкулы. Іх можна сьмела назваць канстытуцыйным актам Рэчы Паспалітай Двух Народаў, які акрэсьліваў палітычны і грамадзкі лад дзяржавы. Шляхта, сабраная каля Варшавы, мусіла зрабіць тое, што праз два стагодзьдзі рабілі айцы-заснавальнікі Злучаных Штатаў Амэрыкі. Генрыкаўскія артыкулы вызначалі, што вольныя элекцыі (выбары) караля і вялікага князя павінны праходзіць пры кожнай зьмене манарха, пры гэтым нельга ім перашкаджаць або вызначаць наступніка пры жыцьці папярэдняга караля. Далей падцьвярджалася Варшаўская канфэдэрацыя, гэта значыць свабода веравызнаньня, і забаранялася каралю бяз згоды сойму аб'яўляць вайну, склікаць паспалітае рушэньне, а таксама прызначаць падаткі. Каралеўскі скарб павінен быў забясьпечваць абарону межаў і ўтрыманьне прафэсійнага войска. Калі няма пільнай патрэбы, сойм павінен склікацца раз на два гады не даўжэй, чым на шэсьць тыдняў. Са складу сойму выбіраліся шаснаццаць сэнатараў, якія павінны быць пры каралі і вялікім князю як дарадцы. Акрамя таго манарх не павінен нічога прадпрымаць у справе сужонства бяз рады і згоды сэнатараў і не шукаць магчымасьцяў для разводу. «А калі б, Божа захавай, штосьці супраць правам, вольнасьцям, артыкулам і ўмовам мы (г.зн. кароль) учынілі або нечага ня выканалі, тады грамадзяне двух народаў ад паслушэнства і веры, якія нам належаць, свабодныя».

Разам з генрыкаўскімі артыкуламі будучаму манарху паставілі таксама ўмовы, датычныя свабоды веравызнаньня ў самой Францыі. Гэтыя ўмовы патрабавалі, каб Карл IX абвесьціў паўсюдную амністыю для гугенотаў, прызнаў свабоду веравызнаньня, вярнуў нашчадкам кальвіністаў, забітых у ноч сьвятогы Баўтарамея, а таксама эмігрантам, маёмасьць і годнасьць, дазволіў свабодна праводзіць кальвінскія набажэнствы і зьняў аблогу гугеноцкіх крэпасьцяў. Францускі пасол Жан дэ Манлюк прыняў ад імя будучага манарха гэтыя ўмовы, чым у значнай меры паспрыяў выбраньню Генрыка Валуа каралём Рэчы Паспалітай.

Адразу пасьля выбараў пасольства Рэчы Паспалітай Двух Народаў накіравалася на берагі Сэны. Парыж зь неахвотай пагадзіўся на ўмовы беларускіх і польскіх кальвіністаў. Была зьнятая аблога Ля Рашэлі, гэтаму гораду і яшчэ двум іншым было дазволена публічна праводзіць эвангельскія служэньні, а прыватныя набажэнствы дазваляліся па ўсёй краіне. Прыезд пасольства выратаваў ад зьнішчэньня гугеноцкі горад Сансэру, у якім на момант зьняцьця аблогі засталася толькі адна бочка пораху. Рэлігійная вайна ў Францыі была спынена на добрых некалькі гадоў. Беларускія і польскія кальвіністы супольнымі намаганьнямі прымусілі францускага караля даць свабоду сваім братам па веры.

На колькі прыклад Рэчы Паспалітай заахвочваў Францыю да талерантнасьці, на столькі прыклад Францыі быў для паслоў Рэчы Паспалітай яшчэ адным падцьвярджэньнем слушнасьці сваёй паставы. Яны праяжджалі праз спаленыя вёскі і зруйнаваныя мястэчкі, бачылі голад і зьнішчэньне на ўсім сваім шляху. Таму з тым большай настойлівасьцю патрабавалі ад Генрыка Валуа прысягнуць, згодна з генрыкаўскімі артыкуламі, захаваньне свабоды веры, сумленьня і слова. Калі пад час урачыстай імшы ў Нотрэ-Дам будучы кароль Рэчы Паспалітай паспрабаваў абмінуць гэтыя параграфы артыкулаў, адзін з паслоў, Ян Збароўскі, на вачах усяго каралеўскага двара сказаў: «Si non iurabis, non regnabis» (Не прысягнеш, ня будзеш каралём). Прыйшлося Генрыку Валуа падцьвердзіць артыкулы Варшаўскай канфэдэрацыі. Пад час каранацыі ў Кракаве 20 лютага 1575 году сцэна з Нотрэ-Дам паўтарылася. Зноў Валуа паспрабаваў абмінуць невыгодныя словы пра свабоду веравызнаньня. Тады Ян Фірлей, маршалак каронны, і Мікалай Радзівіл Руды, вялікі гетман літоўскі, не дазволілі працягваць каранацыю, пакуль усе пункты прысягі ня будуць названыя, у тым ліку абавязацельства не перасьледваць нікога за веру. Францускі каралевіч саступіў і стаў каралём і вялікім князем Генрыкам I, а артыкулы Варшаўскай канфэдэрацыі набылі сілу закону. Праўда, караляваньне новага манарха доўжылася ўсяго чатыры месяцы. Даведаўшыся пра сьмерць свайго брата, Карла IX, Генрык Валуа ў чэрвені 1575 году ўцёк з Кракава, каб стаць францускім каралём Генрыкам III, а для Рэчы Паспалітай Двух Народаў зноў пачалося бескаралеўе.

У наступным годзе прайшлі новыя выбары, і каралём стаў сямігародзкі гаспадар Стэфан Баторы. Новы манарх адразу заявіў, што ён пануе над народам, а не над сумленьнямі, і без аніякіх хітрыкаў падпісаў генрыкаўскія артыкулы. Многія гісторыкі назвалі гэтага караля «адпаведным чалавекам», які паказаў, што Рэч Паспалітая Двух Народаў, дзяржава, якая абмежавала сваіх манархаў законам, дала ім уладу на падставе дамовы, ня толькі не апынулася ў хаосе і анархіі, але наадварот, жыла, разьвівалася, перамагала ў войнах. Заходняя Эўропа прыглядалася да дэмакратычных мэханізмаў улады ў Рэчы Паспалітай, шукаючы для сябе прыклады дзяржаўнага будаўніцтва.