Залаты век Беларусі

Стэфан Баторы, таленавіты военачальнік і мудры палітык, шмат зрабіў для ўмацаваньня Рэчы Пасталітай, перад усім у ваенна-палітычнай сфэры, і перш за ўсё яго дзейнасьць была скіраваная на справы Вялікага Княства. У 1579 годзе войскі вялікага князя літоўскага вызвалілі Полацак і ўсю паўночна-усходнюю Беларусь ад маскоўцаў, а ў 1582 годзе было падпісанае перамір'е з Масквою, якое скончыла Лівонскую вайну - крывавую вайну, што паставіла пад пагрозу незалежнасьць Вялікага Княства. Стэфан Баторы меў таксама вялікае жаданьне пашырыць адукацыю ў краіне. Аднак у караля і вялікага князя была адна ілюзія: яму здавалася, што найлепш паспрыяюць разьвіцьцю краіны езуіцкія школы, у якіх ён бачыў апірышча ладу і парадку. На жаль, практыка паказала, што менавіта з гэтых школаў у хуткім часе выйшлі найвялікшыя крыкуны, якія пад прыкрыцьцём абароны свабодаў і шляхецкай залатой вольнасьці нішчылі ўсякі парадак і супакой краіны. Як бы там ні было, але кароль Стэфан надаў віленскай езуіцкай школе статус Акадэміі і адкрыў калегіюмы ў Полацку і Горадні.

Маючы такога апекуна, езуіты зь вялікай руплівасьцю ўзяліся за справу пашырэньня каталіцтва ў Вялікім Княстве. Перш за ўсё яны скіравалі сваю ўвагу на палітычную эліту краіны, спрабуючы перацягнуць яе на свой бок. І адразу дасягнулі гучнага посьпеху. Мікалай Крыштаф Радзівіл, званы Сіротка, сын Мікалая Радзівіла Чорнага, пад час сваёй вучобы ў Нямеччыне і Італіі, сур'ёзна захварэў і, шукаючы паратунку, выракся веры свайго бацькі, перайшоўшы ў каталіцтва. Стан здароўя маладога магната палепшыўся, і Мікалай Крыштаф, вярнуўшыся на радзіму, схіліў перайсьці з кальвінізму на каталіцтва сваіх родных. Каталіцкая царква ў Беларусі трыюмфавала, бачачы, як сын апостала Рэфармацыі нішчыць справу свайго бацькі, закрываючы ў сваіх уладаньнях цэрквы, друкарні, палячы Бібліі. Аднак у хуткім часе хвароба вярнулася, і малады чалавек амаль цалкам страціў слых. Жадаючы замаліць свае грахі, Мікалай Крыштаф паехаў у Сьвятую Зямлю, у Ерузалім, але гэта не дапамагло, засноўваў езуіцкія калегіюмы, але здароўе станавілася ўсё горшым. З-за хваробы бацькі зь дзевяці ягоных дзяцей трое памерлі ў дзяцінстве, а яшчэ чацьвёра сыноў памерлі, не пакінуўшы нашчадка. Ня дзіва, што хутка галасы, што славілі «мудрае рашэньне» Мікалая Крыштафа, сьціхлі, а спробы схіліць да каталіцкай веры іншых магнатаў Княства ня мелі вялікага посьпеху.

Тым ня менш езуіты не здаліся, а пачалі рэалізоўваць больш доўгатэрміновую праграму. Школы, адкрытыя пры кальвінскіх зборах яшчэ за жыцьця Мікалая Радзівіла Чорнага, далі адукацыю сотням маладых людзей. Каб працягваць вучобу, яны павінны былі ехаць за мяжу, бо ў Вялікім Княстве не было свайго ўнівэрсытэту, а зрабіць гэта маглі далёка ня ўсе. Бачачы патрэбу краіны ў вышэйшай навучальнай установе, езуіты пачалі захады, каб адкрыць у Вільні Акадэмію, што і адбылося ў 1579 годзе. У Віленскую Акадэмію прымаліся на вучобу ня толькі католікі, але таксама кальвіністы, лютаране, праваслаўныя, і гэта адкрыла перад езуітамі вялікую прастору для распаўсюджваньня «рымскай веры». Калі празь некалькі гадоў эвангельскія хрысьціяне ўсьвядомілі, што значыць унівэрсытэт у сваёй краіне, і пачалі рабіць захады па арганізацыі кальвінскай акадэміі ў Вільні, быў ужо іншы час і іншая ўлада. Вялікае Княства так і не атрымала свайго кальвінскага ўнівэрсытэту.