Жар кахання [Апавяданні пра жанчын]

Не скажу, пасялковыя жанчыны — удовы, адзінокія маці, незамужнія, настаўніцы таксама — адразу ж уважылі мяне, пачалі прыкідваць, каго я магу ўзяць альбо хто можа пайсці за мяне, але, учуўшы пра мае сямейнае гора i ўбачыўшы, як перажываю, нібы далі мне час, каб папакутаваць i зноў акрыяць, спачуваючы хто добрым словам, хто спагадным позіркам. I, канечне ж, жылі сваім жыццём, якое бярэ сваё: той-сёй, каго раіла Аграфена мне браць за жонку, выходзіў замуж за іншага альбо заводзіў мужчыну, той-сёй траціў маладосць, здароўе i сілу ў працы, у сумным пасялковым побыце альбо ў выпіўках. Прызнаюся, я доўгі час здзіўляўся вельмі, што тады, пасля вайны, пачалі часцей выпіваць — i франтавікі, i жанчыны. Як бачыў, збіраліся ў кампаніі, весяліліся, а пасля плакалі i па тых родных ці блізкіх, хто загінуў, i пa сваім, як гаварылі, скалечаным жыцці. Нэндза, пакуты, боль, радасць, слёзы — усё гэта крочыла побач, разам, кладучы свой адбітак i на старэйшых, i на маладзейшых, i на тых, хто нараджаўся. Праўда, была адна рэч, што суцешвала, спрыяла валачы цяжар, турботы i беднасць, а таксама ўстойваць перад сваёй доляю: гэта — вера ў тое, што калі нават такое, як вайну, выцерпелі, выжылі, дык хутка, вось-вось зажывём усе багата i шчасліва, як паказваюць у кіно, а гэта значыць так, як ужо недзе жывуць людзі...

Вось так я і пражыў свой сумны ды жалобны год у тым далёкім ад свету Жамчужным, усё больш звыкаючыся з думкай: высылка твая, браце, пажыццёвая, не быць табе ўжо ніколі сярод сваіх людзей, гаварыць i пісаць на роднай мове (на ёй ты можаш толькі моўчкі думаць альбо калі-нікалі спяваць), жыві так, як жывуць тут усе, i вечны спачын твой будзе тут, дзе здаўна ляжаць у сырой зямлі сотні, тысячы самага рознага прыезджага люду, у тым ліку i такіх выгнаннікаў, як я...

...Зноў вось зіма — з працяжным далёкім стогнам i блізкім не то злосным, не то адчайным выццём; завіруха; як відаць праз шкло, снег па вокны; скупа свеціць лямпа, крыху пагойдваецца, i ад гэтага гайдання трымцяць сполахі па хаце; накінуўшы на плечы паліто, я сяджу за сваім пісьмовым сталом, чытаю познія дзённікі Талстога i міжволі адчуваю самыя розныя пачуцці. Я разумею клопаты i пакуты старога сямейнага чалавека, насуперак якому робяць тое-сёе жонка i дзеці, я разумею думкі вялікага мысліцеля i пісьменніка пра светастварэнне i пра лад (альбо нялад) у ім; у яго жорсткіх, часамі крышку какетлівых ацэнках як чалавеку i творцу сабе, у яго безапеляцыйных словах пра іншых людзей i літаратараў бачу я, грэшны, работу вулкана думкі i душы, i гэты вулкан выштурхоўвае ўсё, што бурліць i бурліць... Аўтар, здаецца, стаміўся ад побыту i ладу, ад думак i пачуццяў, ад сваіх супярэчнасцей, але ўва мне, чытаючы ўсё гэта, паволі з разуменнем расце нязгода: дзякуйце Богу, Леў Мікалаевіч, што вам не заміналі жыць у палацы, прапаведаваць Расіі i ўсяму свету, нават спрабаваць зладзіць свае вучэнне i рэлігію, сваё ўладкаванне дзяржавы, вучыць цара, як трэба кіраваць, i пісаць супраць яго. Вы маглі колькі хочаш не згаджацца з іншымі, сумнявацца, у цішыні i цяпле кабінета ды за каваю наракаць: «Все больше и больше почти физически страдаю от неравенства: богатства, излишеств нашей жизни среди нищеты; и не могу уменьшить этого неравенства. В этом тайный трагизм моей жизни», але вас не хапалі сярод ночы, не шпурлялі вобзем i не тушылі аб вашую галаву цыгарэціну, не даводзілі да звяроты i пагібелі ў лагерах... Дык чый большы трагізм? I за што?

Я не магу не думаць пра іншае, пра што баліць душа. Я — канечне, усяго толькі з вышэйшаю адукацыяй, інтэлігент у першым пакаленні, па-ранейшаму паэт-пачатковец (хоць за апошнія больш чым дзесяць гадоў мог мець ужо не адну кніжку), але з беларускай літаратуры яшчэ да мяне вырвалі сапраўдных прафесіяналаў i майстроў — Гарэцкага, Дубоўку, Зарэцкага, Галавача, Жылку... Што будзе з ёю, калі ўжо няма Купалы i Чорнага, калі, як чуў, усё радзей i радзей гучыць беларуская мова, калі ўсе, хто на ёй размаўляе шчыра, у любы час могуць быць залічаныя нацыяналістамі i трапіць сюды?

Нечакана я спахопліваюся, нават аж уздрыгваю: пра што я думаю? Каго асуджаю? Ды пра гэта нават не пагаворыш шчыра са сваім земляком: колькі нават з нас, зняволеных, верыць: гэта я зняволены выпадкова, па памылцы, а вось ты, пэўне ж, у чымсьці вінаваты! Колькі, пачуўшы, што ты «кідаеш цень на родную ўладу», нашкрэбае на цябе «туды, куды трэба»! Я, сялянскі сын, разумеў, што трэба спасваць азіміну ды тое-сёе праполваць, але ніяк не мог уцяміць: чаму нас, ахвяр, столькі шмат i чаму, як пырскаў мне са слінай мой першы следчы, «мы дурняў не бяром, мы бяром самых разумных i адукаваных»? Чаму мы, такія, небяснечныя свайму народу?