ЖЫЦЬЦЁ РАЗЗБРОЕНАГА ЧАЛАВЕКА

— Можа, пасьнедаем? — прапаную мужчыну, што ідзе са мною.

— Можа, не… Бо, бачыце, я… гэта…

— У вас няма грошай.

— А то ж.

— Але ў мяне ёсьць, і я заплачу за вас.

Уваходзім у малочню. Займаем столік у кутку залі. Можа, там ён будзе менш саромецца.

— Ці здымеце паліто?

— Не магу, пане. Я без пінжака. А кашуля ня вельмі сьвежая.

Да століку падышла афіцыянтка.

— Што для вас?

— Для мяне моцнай гарбаты без малака і адзін бутэрброд з сырам. А для яго, — я паказваю на майго таварыша, — кавы з малаком, тры яйкі някрута, булачкі, масла і два бутэрброды з кумпяком.

— Гэта задужа, пане!

— Зьясьце. Трэба падсілкавацца. А можа, хочаце чаго іншага?

— Не… дзякую.

Афіцыянтка прынесла замоўленую ежу. Мой таварыш есьць паволі. Асьцярожна трымае філіжанку ў руцэ — ведае, што яна крохкая. Я аглядаю яго. Ён мае вузкія далоні, доўгія пальцы. Інтэлігент. Але кашуля пад восеньскім паліто сапраўды вельмі брудная. Яўна тлустая і ліпкая ад поту… Я заахвочваю яго да яды. Бачу, што зь цяжкасьцю ён дае рады зь яйцом. Апякае вусны гарачаю каваю. «Якую б даць яму работу?»

— Вы ўмееце пісаць?

Ён назірае на мяне зь зьдзіўленьнем.

— Гэта мая прафэсія. Я канцылярскі работнік.

— Без пасады?

— Так, пане, без пасады. У мяне тут быў сябра, сардэчны прыяцель. Мы разам вырасьлі, але пасьля жыцьцё нас падзяліла. Ну, па вайне ен быў тут, а я жыў у Калішы. Мы ліставаліся. Я страціў работу ў выніку скарачэньня і ня мог знайсьці ніякай іншай. Ён напісаў мне, што ёсьць для мяне праца, але мне трэба зараз жа прыехаць, бо начальнік ня будзе чакаць даўжэй за тыдзень. Не было за што купіць білет. Але я пакінуў у гаспадыні майго пакойчыка пасьцелю і трохі дробных рэчаў, каб яна дала мне грошай на дарогу. Яна даўно хацела ад мяне пазбыцца, бо мне не было чым плаціць. Таму яна пайшла са мною на вакзал і купіла мне квіток да Вільні. Я прыехаў сюды на пяты дзень на атрыманьні ліста ад сябра. Пры мне было толькі некалькі дзясяткаў марак.

— Даўно?

— Шэсьць тыдняў мінула.

— А што ваш сябра?

— Ну дык зь ім марная справа… Разумееце? Я прыехаў, валізкі пакінуў у захаваньні на вакзале і пайшоў да сябра. Знайшоў яго жытло. Званю. Дзьверы адчыняе мне нейкая старая. «Вы да каго?» Назваў прозьвішча сябра й дадаў, што хачу яго бачыць. «Няма, — кажа, — тут такога». Пытаю: выехаў? Можа, маеце яго адрас? А яна кажа: «На могілках сьвятых Пятра і Паўла».

— Што зь ім сталася?

— Сэрца. У той самы дзень, калі ён даслаў ліст да мяне, яму стала кепска на вуліцы і ён памёр.

— А як з працаю?

— Знайшоў яго бюро, але працы для мяне ўжо не было.

— І што вы зрабілі?

— Прадаў рэчы з валізкі. Прадаў і валізку. Прадаў і пінжак. А цяпер няма чаго прадаваць. Шукаю працу, але дзе там! — махнуў ён рукою.

— Чаму вы ня вернецеся ў Каліш?

— Па-першае, няма за што, па-другое, няма па што. Гаспадыні вінен за пакой і за білет да Вільні больш за пяць тысяч марак.

— Але вы ведаеце Каліш. Маеце там хіба і знаёмых. Вам было б лягчэй знайсьці там працу.

— Так, так… Хіба пешкі туды пайду.

— Дзе вы цяпер жывяце?

— Таксама на могілках.

— Як гэта на могілках?

— Ну, пайшоў да магілы сябра. Сьвежая магіла. Нават паплакаў. Пасьля знайшоў занядбаны магільны склеп. Пашчасьціла адчыніць дзьверы. Нанёс у сярэдзіну сена, лісьця, саломы… Сплю там. Пяцьдзясят крокаў ад сябра. Гэтак ён мяне запрасіў: на могілкі. Даў пасаду. Але не дакараю яго. Добры быў чалавек. Вельмі добры. Шкада, што і я побач зь ім у зямлі не ляжу.

Па сьняданьні канцылярыст, якога звалі Раман, спытаў мяне:

— Што цяпер?

— Цяпер пойдзем да цырульніка. Пастрыжацеся і паголіцеся. Я таксама пагалюся. Потым возьмемся за работу.

— Якую?

— Працы баіцеся?

— Не. Я буду рабіць усё. Але баюся, што ня здолею.

— Здолееце.

— Добра. Буду рабіць, як умею, што скажаце.

Я ўжо меў у галаве разьвязаньне. Зьвярнуўся да Рамана:

— Ад цырульніка пойдзем да мяне, і вы прыбераце мой пакой. Шмаравідла да паркету купім па дарозе. І яшчэ, сёньня паедзеце ў Каліш. Я куплю вам квіток і дам вам дваццаць пяць тысяч марак. Дасьце сабе рады з гэтым?

— Зразумела, дам рады.

— Ну, бо што вам рабіць у Вільні? Жыць на могілках? Я дам таксама маю бялізну і гарнітур. Купім валізку. Як звалі вашага сябра?

— Міхал.

— Міхал? Буду замест яго. Можа, гэта ён паказаў мне вас.

— А ці вам не прыйшло да галавы, што я мог гэта ўсё прыдумаць?

— Не.

— Зараз пакажу вам дакумэнты.

— Ня трэба.

— Прашу вас, хачу, каб вы праверылі, што гэта сапраўды так. Бо ёсьць жа ашуканцы. А я, я нават жабраваць ня ўмею. Думаў пра гэта, але саромеўся. Хацеў памерці… І ліст яго апошні зараз вам пакажу.

Я вымушаны быў спраўдзіць дакумэнты Рамана і прачытаць ліст, што пацьвярджаў праўдзівасьць гэтае гісторыі. Але і раней я верыў кожнаму яго слову. Чытаў праўду ў яго вачах, у дрыжэньні голасу.