ЖЫЦЬЦЁ РАЗЗБРОЕНАГА ЧАЛАВЕКА

Канцылярыяй натарыюса была вялікая заля, у якой я ўбачыў некалькі чалавек. Сам натарыюс сядзеў побач з выхадам, за вялікім бюро, заваленым паперамі і кнігамі. Збоку стаяў жыд, які першы ўвайшоў у канцылярыю. Натарыюс махнуў мне рукою. Я падышоў да бюро. Узьняў на мяне дапытлівы позірк.

— Вы прадаяце гэты чэк? — паказаў мне блянк.

— Але, прадаю.

— Адкуль яго маеце?

— Ад Юзіка.

— Якога Юзіка?

— Ну, таго, што ў Лёндане краму трымае… Брат мой. Бо нас трох. Адзін — гэта я…

— Можа, гэты чэк фальшывы? — перапыніў мяне натарыюс.

Я пашкрабаў па галаве.

— Можа, і фальшывы… Я ў гэтым не разьбіраюся. Я малапісьменны. Вы гэта найлепей самі ведаеце, бо вы вучоны.

Натарыюс фыкнуў і пачаў упісваць у тоўстую кнігу акт куплі. За хвіліну ён узьняў на мяне вочы.

— Пасьведчаньне асобы!

Я падаў яму сваё пасьведчаньне. Ён прачытаў яго і спытаў:

— Зь якой вёскі?

— Вядома, з Новага Сяла.

— Адказвай на пытаньне, безь ніякіх «вядома»! — сказаў натарыюс.

— Яж нічога такога…

— Воласьць?

— Наша воласьць?

— Натуральна ваша, не мая!

— Граўжыская.

— Павет?

— Павет адзін.

— Але які?

— Ну, Ашмянскі.

— Імя?

— Юзік.

— Пытаю: якое тваё імя?

— Я думаў, што брата. У мяне звычайнае: Міхась.

Пасьля праверкі асабовых зьвестак, падчас якой натарыюс раздражняўся, а жыд хістаў галавою ў засмучэньні ад цемнаты селяніна, натарыюс ізноў пачаў нешта ўпісваць у кнігу. Я чакаў доўгі час. У гэты момант, з глыбі пакою да мяне зьвярнуўся адзін з супрацоўнікаў натарыюса, мужчына гадоў каля сарака.

— Вы з Новага Сяла?

— Ага.

— Ведаеце маёнтак Казенскіх?

Я падумаў, што калі пра гэты маёнтак ён пытае, то ён павінен тамака быць. Адказаў яму пытаньнем:

— Чаму ня ведаю?

— Як далёка ён ад вашай вёскі?

Я ня ведаў, што адказаць. Думаў сказаць пра вярсту з «гакам», бо па-сялянску «гак» мае розную даўжыню. Пачаў:

— Калі лугамі і цераз гаёк…

Але перарваўся і зрабіў тое, што робяць сяляне, ня маючы хустак да носа — высмаркаўся на падлогу. Натарыюс ускочыў зь месца.

— Што за чалавек!

А я, як бы зьдзіўлены яго абурэньнем, пачаў заціраць па ліноліюме брудным падноскам бота доказ адсутнасьці майго выхаваньня.

— Што ж тут такога? — сказаў я апатычна.

Чыноўнікі сьцішана сьмяяліся. Жыд быў вельмі абураны. Натарыюс скончыў хутчэй запіс акту. Прачытаў мне тэкст, які сьцьвярджаў, што я прадаю чэк на трыста фунтаў стэрлінгаў за суму трох мільёнаў марак некалькім жыхарам гораду Ліда… Зразумела, былі пералічаны прозьвішчы і адрасы пакупнікоў ды мой. Пасьля зачытваньня акту натарыюс усунуў мне ў рукі асадку і загадаў яго падпісаць.

— Дзе? — спытаў.

— Тут! — працягнуў пазногцем па старонцы кнігі, робячы на паперы выразны знак.

— Я магу толькі па-расейску, — сказаў я.

— Пішы па-расейску!

Асьцярожна трымаючы ў бруднай далоні асадку, прыклаў канец пяра да паперы. Пазначыў кропку, уступную да літары «М», і моцна націснуў. Сталь лопнула, пакідаючы на паперы брыдкую кляксу. Натарыюс гнеўна засоп. Купцы выказалі абурэньне і жэстамі рук, і багатай мімікай. Чыноўнікі паціху сьмяяліся. Я ж апраўдваўся:

— Цяпер благі тавар прадаюць. Нядаўна купіў касу. І таксама: толькі трохі аб камень на лузе зачапіў — і покнула.

Пасьля прывядзеньня кнігі ў парадак натарыюс даў мне іншую асадку з нашмат таўсьцейшым пяром. Я паставіўся да гэтага з прызнаньнем:

— Во, гэта я разумею! Павінна вытрымаць.

Пачаў паволі выводзіць па-расейску: «Михаил сын Ивана…» Не «патрапіў» пры гэтым напісаць слова роўна і зьехаў уніз.

— Вышэй! — камэнтаваў натарыюс.

А я яшчэ ніжэй.

— Вышэй, кажу!

Нарэшце скончыў. Усе ўздыхнулі. Жыд заплаціў за падрыхтоўку акту куплі. Я ўзяў пугу, торбу і шапку. Пасьля разам з жыдамі накіраваўся да выхаду. Па дарозе не абмінуў магчымасьці спатыкнуцца аб выступ на ліноліюме і выйшаў, цалкам псуючы ў вачах людзей у залі рэпутацыю жыхароў беларускай вёскі. Мы выйшлі на вуліцу. Я хацеў падацца на кірмаш, але жыды мяне не пусьцілі.

— Цяпер трэба падпісаць чэк.

Я чакаў гэтага, але пачаў клясьці іх, што яны ня ведаюць самі, чаго хочуць.

— Бяз гэтага чэк ня дзейны, — сказаў адзін зь іх.

Мы ізноў пайшлі ў дом, у якім гадзіну таму лічылі грошы. Па дарозе я нідзе не заўважыў Сабады. Гэта мяне занепакоіла, бо ён павінен быў знаходзіцца побач. Так мы рабілі заўсёды падчас продажу чэкаў. Падпісаў чэк. Тады мяне абступілі пасярэднікі, просячы на гарэлку за пасярэдніцтва. Я параіў ім зьвяртацца да купцоў, якія ў мяне набылі чэк. Купцы ж хацелі, каб я заплаціў палову выдаткаў па натарыюса. І на гэта не пагадзіўся. Затое перад падпісаньнем чэку я запатрабаваў, каб мне далі пасьведчаньне, якое б пацьвердзіла, за якую суму яны купілі чэк.

— Навошта табе гэта?

— Хачу паказаць дома, каб там ведалі, за колькі я прадаў чэк.

Далі мне шматок паперы з напісанай на ім сумай і подпісам аднаго з купцоў. Калі я выйшаў на вуліцу, да мяне падышлі некалькі жыдоў, прапануючы купіць розныя рэчы. Мяне абкружалі таксама пасярэднікі, просячы заплаціць за пасярэдніцтва. Я ахвотна даў бы ім нават вельмі шмат, бо яны дапамаглі мне прадаць чэк. Але мне не выпадала гэтага рабіць, каб шчодрасьць скупога звычайнага селяніна не ўзьняла падозраньня. Нарэшце, праклінаючы ўсе на сьвеце, я даў ім дзьве тысячы марак.