Бурятские народные сказки. Бытовые

— Ноён ахай, хайралагты, би дээдэ ехэ тэнгэринэри х… баряа *аа баяжахаш гээн хотогто ламын абаралтай пэм. Тиигээд тэнгэридэ бэдирхэ гэхэдээ олонош гэйб, ямарш юума байхы мэдэнэш гээб. Тиихэдэ, ноён ахай, танине тэнгэри бур-ханаа дутуу угы гэжэ анаандаа иимэ юумэ хэбэ гээшэб. гэйтэй яндан намайе хлисэжэ хайрлыт, — гэжэ гуйхадан, ноён тэнгэриээ рэ угы глэндээ, баяртай хэбэртэй ехэрхэн татажа:

— Зай, тиигээ аа, арилдаа саашаа! — гээн юм.

Тиин Шара Даабуу нхи хнээ мун алта мнгые ехээр абаба. Тэрэ хун хэлэнэ:

— Ши яаан айха угэй рхэй хун гээшэбши? Хайшан гээд трмэээ мултарба гээшэбши? — гэхэдэн Аляа Шара Даабуу;

— Энэшни бараг даа, би эдээндэшни нохойн баапа' эдюул-жэ шадахаб, — гедэдэн тэрэ хун:

— Ноёндо нохойн бааа эдюулээ ааш, шамда хахад зев* риёо ухэб, — гэбэ. Тиижэ хэлсээ хээнээ лээр Шара Даабуу сагаан болшоон нохойн бааые таа нюхаад, бисииханаар сааранда боожо, тэрэ ноёндо хоюулаа ошожо иигэжэ хэлэбэ:

ЕВ

Танай аша ту da ар мко болходо зритэйхэн болжб^ ехэ баяртай ябанаб. Тиигээд энэ дэлхэйдэ хомор нэтэ сэнтээ габжаа гээшые оложо асарааб. Энэмни нэхр габжад гээшэ гу, али бэшэ гу. Амасажа хайралхые гойнам, — гээд нохой нгоо бааые ухэдэн, ноён боолтыень тайлажа, бааханаар хургандаа халта амталан зэжэ "габжаа" гээшэ нэн г даа, али бишэ гу, би ехэ танина угыб, хадагалжа ябахадаа, — гээд гэдэргэн гээн юм гэхэ.

Тиин Аляа Шара Даабуу рээнг ргэ аманай хурсада/; тэрэ баянии таа мэхэлжэ, хахад зринн абаан юума ан ха.

25. БАЛАН СЭНГЭ

Балан Сэнгэ гэжэ ехэ ухаатай хун бии байгаа. Тэрэ ехэ угытэй, а яга а бэртэ-лэнхэй. айл зайжа ябадаг байгаа. Уриснын сайнда туреэ сэм ндэгнэй мууда хобхороо сэм Убхэр улаан хонхор хаана байна, — гэжэ ябадаг сэн.

бэртэлсэн аягаиь ехэ томо, нэгэ айлда ор. он гэхэдэнь, сай аягалжа байсан эхэнэр хэлэбэ: "Ямар ехэ аягатайбте?" Тиихэ дэиь Балан Сэнгэ хэлэбэ: Я

Галын захайн хуниие

гомодхуулдаг, Ганса намайе баярлуулдаг аяга гээшэ.

Нэгэтэ Балан Сэнгэ ламые гурба дахин мэхэлхэб гэжэ боосолдоо: амбанай б… барихаб, нохой шэнгеэр хусуулхаб, нохойн бааса эдюулхэб. Боосолдосон хунуудынь дахасалдаад ябана гэхэ. Балан Сэнгэ нохойн баас хатаагаад, убэртэлэнхэй ябана. Нэгэ айлда найр болобо гэхэ, хун зон ехэ олон. Амбан газаа гараад шээжэ байна. Тиихэдэнь Балан Сэнгэ гуйжэ ошоод, б… бажуужархиба. Амбан ехэ уурлаба, галзуурхаш бо лосон тухай.

Тиихэдэнь Балан Сэнгэ амбанда хэлэнэ: "Би Богдоос тэн-гэриин б… бариха мундэлтэй хум. Теэд тэнгэридэ би яажа хурэхэбиб. Танаа тэнгэри шэнги санажа байсан дээрээс иимэ ушар болобо". рын тухайдаа иимэ угэнуудые шагнахадаа, аибая ехэ баярлажа, уурлахаяа болёо гэхэ. Иигэжэ Балан Сэнгэ иЭгэдэхн боосоогоо абаа. Тиигээд амбанаас асууба:

— Та, мэдэхэ ёстойт, сайн нохой муу нохой хоёрой хусаха да ялгаатайем гу? — гэжэ. Амбан;

— Илгаатай даа, муу нохой "аав-аав" гэжэ, сайн нохой "уув-уув" гэжэ хусадаг, — гэбэ. Иигэжэ хоёрдохи боосоогоо

абаа. Тиигээд мнохи убэртэлсэн нохойн хатасан баас гаргажа, амбандаа хэлэбэ: "Би энэ гаржаамын сайн мууень мэдэжэ ядааб, энээниие илгаруулжа угыт. Тиихэдэнь тэрэнь ам-талжа узэбэ. Иигэжэ Балан Сэнгэ гурбадахи боосоогоо абаа.

26. ХУРМАСТАШНИ ГЭЭШЭБ

Урда сагта нэгэ хомхой хобдог/баян ажа"ууан гэхэ. Тэрэ барлаг зарасанартаа хатуу зэбнээр хандажа, улэн хоооор байлгадаг байгаа ха. Тиигэжэ тэдэнэрээ хашажа байанаа айл тосхондо, хн зондо эли гаргахагй, мэдулхэгй гэжэ ехэ оролдодог байгаа. Нюу нюутараа нюрганай забараар, хабша хабшатараа хабанай забараар гэдэгтэл, энэ муухай хэрэгынь арад зондо дуулдаба. Арад зоной дунда хурса нюдэтэй, онор шэхэтэй хунууд олон ха юм. Ухаа айнтай, ульгам хэлэтэйшье хунууд олон.

Нэгэтэ ехэ ноён ерэхэнь гээн ураг суу дуулаан баян ухаа мэдээ алдажа, тэрэ ерэжэ ябаа ноёной нюдэ далдалуулхак хашалан зоболон хэжэ байанаа элируулхэгй гэжэ бодоод, барлагуудаа холын бэлшээридэ гаргаад, аймхай дуугайнуу-дыень нэгэ заа энэгтэйхэнээр хубсалуулжа, эдеэ хоолыень нэгэ бага айжаруулба. Уур сухалаа нэгэ заа хуряаба. Юушье мэдэхэгуй зарасанарынь ехэ хухижэ, дуутай зугаатай боло-бод ха.

Уданшьегуй ээргэшээ гурбан моритой, уран гоёор хээн дрбэн мртэй тэргэтэй, ялагар медальтай, ямба ехэтэй ноён гурбан хонхо ханхинуулпаар баянай газаа хурэжэ ерэбэл даа-

Баян эзэн айлшанаа альган дээрээ ргэхэ наагуур дээрэ доронь орожо, дохин байжа амаршалба. Тэргэээнь буул* гажа, тээг жуузада уулгаад, шиираг шамбай тургзн дрбэД'] хбдээр тэллэн, ноёниие гэр тээшээ залажа ябана. Тиигэжэ ябахадаа баян ноёной хойнонь орожо: "Бараг ууна гут? Хатуу дэншээ бэшэ гу?" — гэжэ урасагаан ябана. Томоотой янзаар сэлдыжэ ууан ноён гэнтэ гэдэгэд гээд, муухайгаар хэшхараад, жууза дээрэээ мухарин унашаба.

— Юун болобо гээшэб? — гэжэ мэгдээн тэбдээн баян у-

144

1

бв тореод, ур дарагдаад, ун зайлашан алдаба. Уна-

ан ноеноо хлыень тэбэрижэ таалан байба.

Ушарынь юуб гэхэдэ, баянай буруудые хаража ябаан барлаг баахан хбн ноёной тэллжэ ябаан жууза доро шур" гажа ороод, дорооонь шобхо модоор ноёной хондолой руунь

хадхажархиан байгаа.

Тэрэ бэлгэн барлаг хбе тэндэнь барижа: