Французская навела XX стагоддзя

Вы вядомы пісьменнік, і вашыя творы выходзяць трыццацітысячнымі тыражамі. І я скажу вам — чаму: таму, што вы любіце людзей. Гуманізм сядзіць у вас у крыві, і гэта вялікая ўдача. У вас святлее душа, калі вы ў кампаніі. Як толькі вы бачыце падобнага да сябе, вы, нават яго не ведаючы, ужо адчуваеце да яго спагаду. Вам прыемна бачыць само яго цела, і тое, як яно зладжана, і якія ў яго ногі, і што іх можна свабодна расставіць ці звесці, і асабліва — рукі: вам падабаецца, што на іх на кожнай ёсць па пяць пальцаў і што вялікім можна дастаць другія. Вы адчуваеце нейкую асаблівую асалоду, калі ваш сусед бярэ са століка шклянку, бо ў самой гэтай манеры браць ёсць нешта чыста чалавечае, тое, што вы так часта апісвалі ў сваіх творах, — не такое спрытнае і не такое хуткае, як у малпы, але — ці ж не праўда? — настолькі болей разумнае, інтэлігентнае. Вам падабаецца нават плоць чалавека, нават яго манера ступаць — нібы ў цяжкапараненага, што аднаўляе страчаныя ім функцыі, гэты яго выгляд, з якім ён нібыта пры кожным кроку нанава выдумляе хаду, — ну і, вядома, яго славутыя вочы, погляд якіх не можа вытрываць звер. Менавіта таму вам было так лёгка знайсці той адпаведны тон, каб расказаць чалавеку пра чалавека, — крыху сарамлівы, але заўзяты і палкі. Людзі кідаюцца на вашыя кнігі, як на ласунак, чытаюць іх ва ўтульных фатэлях, думаюць пра тую вялікую, няшчасную і ціхую любоў, што вы ім несяце, і гэта іх шмат у чым супакойвае — у тым, што яны брыдкія, у тым, што яны подлыя і баязлівыя, што ім настаўляюць рогі і з першага студзеня не павялічылі жалавання. І пра ваш апошні раман кожны з задавальненнем кажа: гэта добры ўчынак.

Вам, я думаю, будзе цікава даведацца, што можа быць чалавек, які не любіць людзей. Дык вось, гэты чалавек — я, і я настолькі іх мала люблю, што зараз пайду і заб'ю недзе з паўтузіна. Вы, напэўна, падумаеце: чаму толькі паўтузіна? Ды таму, што ў маім рэвальверы ёсць толькі шэсць набояў. Вось жа якая пачварная жудасць, праўда? І апроч таго — учынак, які не мае ніякага дачынення да палітыкі? Але ж я вам кажу: я не магу іх любіць. Я выдатна разумею, што вы адчуваеце. Але тое, што вас у іх вабіць, — ува мне выклікае агіду. Як і вы, я, вядома, бачыў людзей, якія з вялікаю годнасцю і дасведчанасцю жавалі свой харч, гартаючы левай рукой эканамічны часопіс. Але ці ж мая віна, што я з большай ахвотай прысутнічаў бы на трапезе марскіх коцікаў? Чалавек нічога не можа зрабіць з сваім тварам, каб гэта адразу не абярнулася гульнёю фізіяноміі. Калі ён жуе, не разяўляючы рота, куточкі губ у яго падымаюцца і апускаюцца, і гэта надае яму такі выгляд, нібы ён безупынку пераходзіць ад стану ціхамірнае супакоенасці да плаксівага здзіўлення. Вам гэта падабаецца, я ведаю, вы называеце гэта пільнасцю Розуму. А мяне праз гэта нудзіць — я і сам не разумею чаму; такі ўжо я нарадзіўся.

Каб паміж намі была толькі гэтая розніца ў гусце, далібог, я б вам не дакучаў. Але ж усё паварочваецца так, нібы на вас ляжыць нейкая боская ласка, а ў мяне яе наогул няма. Я вольны любіць ці не любіць гамара па-амерыканску, аднак калі я не люблю людзей — я астатні нягоднік і мне няма месца пад сонцам. Яны захапілі сабе ўвесь сэнс жыцця. Спадзяюся, вы разумееце, што я хачу сказаць. Ужо трыццаць тры гады я паўсюль натыкаюся на зачыненыя дзверы, над якімі напісана: «Ходу няма ўсім, хто не гуманіст». Усё, за што б я ні браўся, я вымушаны быў пакінуць; і заўсёды можна было выбіраць нешта адно: або гэта былі бясплённыя і асуджаныя на правал намаганні, або рана ці позна яны мусілі зноў жа абярнуцца ім на карысць. Тыя думкі, якія я не адрасаваў непасрэдна ім, — я быў проста няздольны іх выказаць, не мог іх сфармуляваць, і яны так і заставаліся ўва мне, як нейкае невыразнае арганічнае варушэнне. Усё, чым бы я ні карыстаўся, — я адчуваў, што яно не маё — гэта іх; словы, напрыклад: я хацеў бы мець свае словы, мае. Але ж тыя, што ёсць у мяне, ужо я не ведаю колькі разоў былі зацухмоленыя ў свядомасці іншых, яны самі выстройваліся ў маёй галаве такім жа парадкам, як прызвычаіліся гэта рабіць у другіх, — і я не без прыкрасці карыстаюся імі, калі пішу вам гэта пісьмо. Але гэты ўжо раз — астатні. Я вам кажу: трэба любіць людзей, іначай гэта ўсё роўна, што каб яны дазволілі вам халтурыць. А я не хачу халтурыць. Я зараз вазьму рэвальвер, выйду на вуліцу і пагляджу, ці можна нешта зрабіць супраць іх. Бывайце, пане. Можа так здарыцца, што я сустрэну і вас. У такім выпадку вы ніколі не даведаецеся, з якой асалодай я пушчу вам кулю ў лоб. Калі ж мы не сустрэнемся — і гэта найбольш верагодны выпадак, — пачытайце заўтрашнія газеты. Там вы ўбачыце, што нехта, на імя Поль Ільбэр, у прыступе лютасці забіў на бульвары Эдгара Кінэ пяць мінакоў. Але вам лепш, чым каму, вядома, чаго вартая наша прэса. А значыць, вы зразумееце, што я ніякі не «люты». Наадварот, я вельмі спакойны і прашу вас, пане, запэўніцца ў маіх найлепшых пачуццях.

Поль Ільбэр».