Гронкі гневу

— Трэба ж было перад ад'ездам усё закругліць — без гэтага не бывае, — прамовіў Эл ганарыста. Потым неяк звяў і запытаўся: — А ты рады, та, што мы едзем?

— Га? Ну… рады, канешне. Ва ўсякім разе… так. Тут нам цяжка даводзілася. А там усё будзе інакш — работы хоць заваліся, усё такое прыгожае, зялёнае, і домікі беленькія, навокал — апельсінавыя дрэвы.

— Там што, усюды апельсіны растуць?

— Ну, можа, і не ўсюды, але ж шмат дзе.

Неба пашарэла ў перадсвітальным святле. Зборы скончыліся — бачуркі з саланінай стаялі напагатове, клетку з курамі заставалася толькі паставіць на самы верх грузавіка. Маці адкрыла духоўку і выняла адтуль засмажаныя косткі, на якіх было яшчэ даволі мяса, падрумяненага, хрусткага. У паўсне Руці спаўзла са скрынкі і зноў моцна заснула. Але старэйшыя стаялі каля дзвярэй, зябка пакурчваліся і грызлі хрусткія косткі.

— Бадай, час ужо бабку з дзедам будзіць, — сказаў Том. — Бярэцца на дзень.

Маці сказала:

— Не хочацца іх падымаць, пабудзім перад самым ад'ездам. Няхай яшчэ паспяць. Руці з Уінфілдам таксама як след не выспаліся.

— Адаспяцца ў дарозе, — сказаў бацька. — Там, наверсе, добра і ўтульна.

Сабакі раптам ускочылі з пыльнай зямлі і навастрылі вушы. Потым шалёна забрахалі і кінуліся ў цемру.

— Каго чорт нясе? — здзівіўся бацька. Праз момант пачуўся нечы голас, які заспакойваў сабак, і тыя, хоць яшчэ і брахалі, але ўжо не так злосна. Нехта ішоў, падыходзіў. Гэта быў М'юлі Грэйуз з насунутым на самыя вочы капелюшом.

Ён нясмела падышоў бліжэй і павітаўся:

— Добрага ранку, людзі.

— А, М'юлі! — Памахаў бацька бядровай косткай. — Заходзь, М'юлі, частуйся свежанінкай.

— Не, — сказаў М'юлі, — я не галодны.

— Давай, М'юлі, частуйся. Пагрызі. — Бацька ўвайшоў у кухню, вярнуўся і падаў яму цэлую жменю свіных рабрынак.

— Я не есці вашы косткі сюды завітаў, — сказаў М'юлі. — Ішоў міма, прыгадаў, што вы едзеце, дай, думаю, зайду, развітаюся.

— Хутка рушым, — сказаў бацька. — Праз гадзіну ты ўжо нас тут не знайшоў бы. Усё ўпакавана — бачыш?

— Усё ўпакавана, — М'юлі паглядзеў на нагружаную машыну. — Часам і мне хочацца паехаць, сваіх пашукаць.

Маці сказала:

— А яны пісалі табе з Каліфорніі?

— Не, — адказаў М'юлі. — Нічога не пісалі. Праўда, на пошце я не пытаўся. Калі-небудзь схаджу.

Бацька сказаў:

— Эл, пайдзі пабудзі бабку з дзедам. Скажы, каб прыйшлі паелі. Неўзабаве едзем. — І калі Эл пакрочыў да свірна, сказаў: — А не хацеў бы ты, М'юлі, залезці з намі на грузавік і паехаць? Мы як-небудзь пацяснімся.

М'юлі адкусіў мяса ад краю рабрыны і пачаў жаваць.

— Часам і мне самому здаецца, паехаў бы, — сказаў ён. — Але знаю, не паеду. Я сябе ведаю: у апошнюю хвіліну ўцяку і затаюся, як здань на могілках.

Умяшаўся Ной:

— Калі-небудзь памрэш проста ў полі, М'юлі.

— Сам ведаю. Ужо думаў пра гэта. Бывае вельмі тужліва аднаму, ніштавата бывае, а бывае і зусім добра. Ды што гаварыць! Калі вам стрэнуцца мае — я гэта прыйшоў сказаць, — калі вам хто з іх стрэнецца ў Каліфорніі, скажыце, што мне добра. Скажыце, у мяне ўсё добра. Не выдавайце ім, як я жыву. Скажыце: вось заробіць грошай і прыедзе.

— І праўда прыедзеш? — запыталася маці.

— Не, — ціха адказаў М'юлі. — Не, не прыеду. Мушу тут заставацца. Раней, можа, і паехаў бы. А цяпер не. Я шмат што перадумаў, шмат што зразумеў. Цяпер ужо нікуды не паеду.

Пачало крыху віднець. Агонь ліхтароў пабляк. Вярнуўся Эл з дзедам, які ледзь цягнуўся, накульгваючы, за ім.

— Ён не спаў, — сказаў Эл. — Сядзеў адзін за свірнам. З ім нешта не ў парадку.

Вочы ў дзеда былі нейкія цьмяныя, зласліва задзірлівы агеньчык у іх патух.

— Са мной нічога, — сказаў ён. — Проста ехаць не хачу.

— Ты не паедзеш? — здзівіўся бацька. — Як гэта так, не паедзеш? У нас усё ўжо сабрана, усё гатова. Трэба ехаць. Тут нам нельга заставацца.

— Хто кажа, каб вы заставаліся? Садзіцеся і едзьце сабе. А я… я застаюся. Я ледзь не ўсю ноч прадумаў. Гэта мой край. Маё месца тут. І начхаць мне на вінаград і на апельсіны, хоць там імі заваліся. Я не еду. Гэта мой край, хоць шчасця тут мала. Вы давайце едзьце. А я дзе жыў, там і буду жыць.

Усе стоўпіліся вакол старога. Бацька сказаў:

— Так нельга, дзед. Усю гэтую зямлю хутка зааруць трактарамі. А хто гатаваць табе будзе? Як ты жыць будзеш? Не, заставацца табе тут ніяк нельга. Не будзе каму клапаціцца пра цябе, ты з голаду памрэш.

Дзед усклікнуў:

— Во, сказаў! Я хоць і стары, але змагу сам пра сябе паклапаціцца. А як тут М'юлі жыве? І я гэтаксама буду. Я сказаў — не паеду, і ўсё. Бярыце бабку з сабой, калі хочаце, а мяне пакіньце — і справе канец.

Бацька разгублена сказаў:

— Паслухай, дзед. Ну паслухай хвілінку!

— І слухаць не хачу. Я ўжо сказаў табе, як будзе.

Том крануў бацьку за плячо:

— Та, зойдзем у дом. Хачу табе нешта сказаць. — І калі яны пайшлі да дома, Том на хаду крыкнуў: — Ма, ідзі сюды на хвілінку!

На кухні гарэў адзін ліхтар, на стале стаяла талерка, яшчэ поўная свіных костак. Том сказаў:

— Паслухайце. Дзед, вядома, мае права вырашаць — ехаць ці не ехаць, але яму нельга тут заставацца. Гэта ж ясна.

— Ясна, — сказаў бацька.