Historia romana

16 Interea cum Theodosius in Oriente subactis barbarorum gentibus Trachias tandem liberas ab hoste reddidisset et Archadium filium suum consortem fecisset imperii, Maximus uir quidem strenuus et probus atque Augusto dignus, nisi contra sacramenti fidem per tyrannidem emersisset, in Brittania inuitus ab exercitu imperator creatus in Galliam transiit. At uero Gratianus dum exercitum neglegeret et paucos ex Alanis, quos ingenti auro ad se transtulerat, ueteri ac Romano militi anteferret adeoque barbarorum comitatu et prope amicitia capi, ut nonnumquam eodem habitu iter faceret, odia contra se militum excitauit. Maximus ergo ab infensis Gratiano legionibus exceptus eundem subita incursione perterritum atque in Italiam transire meditantem dolis circumuentum interfecit aetatis nouem et uiginti annos habentem fratremque eius Valentinianum Augustum Italia expulit. Valentinianus in Orientem refugiens a Theodosio paterna pietate susceptus mox etiam imperio restitutus est.

17 Fuit autem Gratianus litteris haud mediocriter institutus, carmen facere, ornate loqui, explicare controuersias rhetorum more, nihil aliud die noctuque agere quam spiculis meditari summaeque uoluptatis diuinaeque artis credere destinata ferire, parcus cibi somnique ac libidinis uictor, cunctisque esset plenus bonis, si ad cognoscendam rei publicae gerendae scientiam animum intendisset, a qua prope alienus non modo uoluntate sed etiam exercitio fuit.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER VNDECIMVS

PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER DVODECIMVS

INCIPIT LIBER DVODECIMVS

1 Anno ab Vrbe condita millesimo centesimo tricesimo octauo Theodosius, genitus patre Theodosio, matre Termantia, quadragesimus primus imperatorum, interfecto per Maximum Gratiano imperium Romani orbis solus optinuit mansitque in eo annis undecim, cum iam in Orientis partibus sex annis Gratiano uiuente regnasset. Itaque iustis necessariisque causis ad bellum ciuile permotus, cum e duobus Augustis fratribus unius interfecti ultionem, alterius restitutionem procuraret, sese aduersum Maximum tyrannum sola fide maior, nam longe minor uniuersi apparatus bellici conparatione, proripuit. Aquileiae tunc Maximus insederat, Andragatius comes eius summam belli administrabat; qui cum largissimis militum copiis astuto consilio omnes Alpium ac fluminum aditus communisset, dum nauali expeditione incautum hostem praeuenire parat et obruere, sponte eadem quae obstruxerat claustra deseruit.

2 Ita Theodosius nemine sentiente uacuas Alpes intrauit atque Aquileiam inprouisus adueniens magnum hostem Maximum ac trucem et ab inmanissimis quoque Germanorum gentibus tributa ac stipendia solo terrore nominis exigentem sine controuersia clausit, coepit, occidit. Hanc Maximo perditionem beatus Martinus ante praedixit. Valentinianus recepto Italiae potitus imperio est; Andragatius comes cognita Maximi nece praecipitem sese e naui in undas dedit ac suffocatus est. Theodosius incruentam uictoriam Deo procurante suscepit; Victorem quoque Maximi filium, quem imperatorem pater Gallis infantili aetate reliquerat, extinxit.

3 Igitur Valentinianus iunior, cum in Galliam transisset ibique tranquilla re publica in pace ageret, apud Viennam dolo Arbogastis comitis sui strangulatus atque, ut uoluntariam sibi consciuisse mortem putaretur, laqueo suspensus est; quo extincto Arbogastes tyrannum creauit Eugenium, eligens hominem cui titulum imperatoris imponeret, ipse aucturus imperium; uir barbarus animo, consilio, manu, audacia potentiaque nimius, contraxit undique innumeras inuictasque copias uel Romanorum praesidiis uel auxiliis barbarorum, aliis potestate, aliis cognatione subnixus. Denique extabat genere Francus cultorque sordidissimus idolorum.