Historia romana

4 Igitur Eugenius atque Arbogastes cum instructa acie Alpium transitus tenerent, Theodosius expers cibi ac somni orationi incumbens totam noctem peruigil exegit; cum tamen se esse a suis destitutum sciret, ab hostibus circumseptum nesciret, fiducialiter arma corripiens signoque crucis signum proelio dedit ac se in bellum, etiam si nemo sequeretur, uictor futurus inmisit; nam consultus Iohannes anachoreta eum uicturum spoponderat. Quem cum Arbitio hostilium partium comes ignarum circumpositis excepisset insidiis, conuersus mox ad reuerentiam Augusti eum non solum periculo liberauit, uerum etiam auxilio instruxit; cumque ad congressionem uentum esset, uehemens turbo uentorum a parte Theodosii in ora hostium ruit, qui et ab eius parte spicula missa ualenter hosti infigeret et hostili manu missa repelleret. Nec mora, parua suorum data strage, uictori se Theodosio hostilis exercitus prostrauit. Eugenius captus atque interfectus est; Arbogastes sua se manu percussit. Praemiserat denique prius Theodosius decem milia auxiliatorum Gothorum, quae ab Arbogaste comite funditus deleta sunt; quos utique Theodosio perdidisse magis lucrum quam detrimentum fuit. Ad cuius laudem ob insignem uictoriam poeta quidam eximius sed infidelis inter coetera hos uersiculos cecinit:

O nimium dilecte Dei, tibi militat aether
et coniurati ueniunt ad classica uenti.

5 Huic ferunt somnio nomen parentes monitos sacrauisse, quod in Latinum A Deo datum potest intellegi. De hoc etiam oraculo in Asia diuulgatum est eum Valenti successurum, cuius nomen ΘΕΟ atque Δ litteris initiaretur; qua cognitione principii deceptus Theodorus, cum sibi imperium deberi praesumeret, scelestae cupidinis supplicia persoluit. Fuit autem Theodosius propagator rei publicae atque defensor eximius; moribus et corpore Traiano similis, quantum scripta ueterum et picturae docent, a quo et originem traxit: sic eminens status, membra eadem, par caesaries, os, absque eo, quod illi aliquantum uellendo steriles genae, neque tam ingentes oculi erant; nescio an et tanta gratia tantusque flos in facie seu tanta dignitas in incessu fuisset. Mens uero prorsus similis, adeo ut nihil dici queat quod non ex libris in istum uideatur transferri. Clemens animus, misericors, communis, solo habitu differre se ceteris putans; in omnes homines honorificus, uerum effusius in bonos, simplicia ingenia aeque diligere, erudita mirari sed innoxia, largiri magno animo magna, amare ciues uel priuato contubernio cognitos eosque honoribus, pecunia, beneficiis ceteris munerari, praesertim quorum erga se uel patrem aspero casu officia conprobasset. Illa tamen, quibus Traianus aspersus est, uinolentiam scilicet et cupidinem triumphandi, usque eo detestatus ut bella non mouerit sed inuenerit. Ministeria lasciua psaltriasque commessationibus adhiberi lege prohibuit; consobrinarum nuptias tamquam sororum interdixit. Litteris mediocriter doctus, sagax plane multumque diligens ad noscenda gesta maiorum; execrabatur cum legisset superbiam dominantium, praecipue perfidos et ingratos; irasci sane rebus indignis, sed subito flecti, unde quoque dilatione modica emolliebantur interdum seuera praecepta; habuitque a naturae munere quod Augustus a philosophiae doctore; qui cum uidisset eum facile commoueri, ne asperum aliquid statueret, monuit, ubi irasci coepisset, quattuor atque uiginti Grecas litteras memoria recenseret, ut illa concitatio, quae momenti est, mente alio traducta parui temporis interiectu languesceret. Melior haut dubie, quod est rare uirtutis, post auctam annis potentiam regalem auri argentique pondera sublata a tyrannis multis ex suo restituit. Inerat ei cura pielatis eximiae: colere patruum tamquam genitorem, fratris mortui sororisque liberos habere pro suis, cognatos adfinesque parentis animo conplecti. Elegans letumque conuiuium dare nec tamen sumptuosum, miscere colloquia pro personis, studio, dignitatibus, sermone cum grauitate iocundo, blandus pater, concors maritus. Exercebatur neque ad inlecebram neque ad lassitudinem; ambulationibus, cum esset otium, animum reficiens, regebat ualitudinem continentia uescendi.

6 Huius et apud homines mansuetudo et quanta extiterit apud Deum deuotio, hoc uno monstratur exemplo: nam cum apud Mediolanum missarum fruiturus sollemniis ecclesiam uellet intrare eumque beatus Ambrosius pro quodam facinore, nisi publice peniteret, non admissurum se diceret, et prohibitionem humiliter pertulit et satisfactionem non erubescens indictum ab episcopo penitentiae modum deuotus excepit.

7 Huic sociata in coniugio Flaccilla fuit, ex qua Archadium et Honorium genuit; qua defuncta Gallam Valentiniani maioris et Iustinae filiam Valentiniani quoque iunioris sororem in matrimonium duxit, quae ei Placidiam peperit, cui postea de matris nomine Gallae cognomentum accessit.