…І цуды, і страхі (зборнік)

Судовыя кнігі даюць рэдкую мажлівасць пачуць неадрэдагаваны запіс жывога аповеду той катэгорыі людзей, якія амаль не пакінулі пасля сябе ніякіх дакументаў. Большасць архіўных матэрыялаў – гэта матэрыялы ў найлепшым выпадку пра іх. У гэтым сэнсе судовыя актавыя кнігі – унікальная крыніца таго, як думалі і гаварылі рэальныя людзі. Праз дыялогі паміж людзьмі, праз іх простую мову праяўляе сябе чалавечая індывідуальнасць. Бо словы скіраваныя непасрэдна да канкрэтнага чалавека і толькі да яго. Не безаблічная маса, але – індывіды. А праз гэтую размову, якую даюць мажлівасць пачуць дакументы, паўстае мажлівасць убачыць і адчуць эмоцыі ды ўяўленні, уласцівыя тагачаснаму чалавеку. Павінна ўзнікнуць – і ўзнікае – гэтак званае “экзістэнцыйнае рэха” паміж часам цяперашнім і часам мінулым. Паміж даследчыкам і гістарычным персанажам. Гэта можа быць размова мужчыны з кабетай, што выпадкова спаткаліся на дарозе, сына з паміраючым бацькам, прамова перад запрошанымі гасцямі абражанай нявесты Зафеі з роду князёў Слуцкіх у дзень вяселля з князем Янушам Радзівілам, якое так і не адбылося.

Тагачасны чалавек выдатна ўсведамляў, што памяць чалавечая вельмі кароткая, калі б писмом падпирана не была. Таму для прудшое справедливости важныя для жыцця падзеі запісвалі ў кнігі, пераносілі з гроду ў земства дзеля тых, каму аб гэтым належала ведаць, нинешнем и напотом будучого веку людем…. Варта згадаць, што відымусы (копіі) з патрэбных дакументаў у актавых кнігах нашчадкі ці тыя, каму гэта было патрэбна, здымалі ажно да ХІХ стагоддзя. Калі ж патрэба знікала, дакумэнты касавалі, умаралі ды внивеч оборочали. Бо інакш атрымалася б, як у сярэдзіне ХХ стагоддзя са старой кабетай з Рагачоўшчыны, маці васьмёх дзяцей, якая, згадваючы сваё жыццё, казала: “Памятаю, калі ражала, стажкі плылі, але каго ражала, не памятаю…”

Час і прастора – вельмі істотныя параметры чалавечай свядомасці, якія ўплывалі на жыццёвую арыентацыю, на светаўяўленне тагачаснага чалавека. Прастору, у якой ён існаваў, чалавек дзяліў, пазначаў, даваў ёй найменні, тым самым набліжаючы да сваіх памераў, то бок “ачалавечваючы” яе. Укараняўся, урастаў у прастору, маркіруючы яе пад сябе, да сваіх патрэбаў. Такім чынам засвойваў, каб пачувацца тут, на лапіку зямлі, сярод бясконцых замглёных пушчаў і балот, сярод роўнядзі і ўзвышшаў сваім і адчуваць яе удоўжкі ды ўшыркі, як сваю. Кожны насіў унутры сябе “тапаграфічную” мапу сваёй зямлі, бо ствараў яе сам, адно што не на паперы.

Адмежаваны часцяком ад астатняга свету ўскрайкам лесу на даляглядзе, тагачасны чалавек меў сваю храналогію часу, арыентаванага збольшага па нябесным і царкоўным календары. Поранку, пополудню, нешпорная гадзина, на заходе слонца, ончас, вечор, година в ноч, свитане, добре у вечор, до нешпору далеко, по полудню година або две, в коротком часе…, Юры святы зимни, Микола вешни, дзень св. апостолов Шымона и Юды, в року дасть Бог прышлом, день… который был и вжо минул, тут на том свете, тепер и завжды….

У той самы час тэрмін ў 10 гадоў быў перыядам, калі захоўвалася памяць, заставаліся свежымі ўспаміны, нягледзячы на адсутнасьць інфармацыйнай прасторы, што бачна ў выпадку з пасмяротнай памяццю пра Льва Сапегу, зафіксаваным ў актавых кнігах. У 1643 годзе каралеўскі зямянін Крыштаф Віцкі мусіў атрымаць грашовую пазыку ад зямяніна Вацлава Шэмета ў пэўныя дзень і месца – на свята Св. Піліпа і Якуба ў Вільні, у двары ў камяніцы памерлага віленскага ваяводы, гетмана ВКЛ Льва Сапегі на вул. Святога Духа. Гэта значыць праз дзесяць гадоў пасля смерці гетмана памяць пра яго захоўвалася ў штодзённасці горада і месцічаў.