Яны не пройдуць!

— Значыць, зноў на вайну, на смерць,— сказала яна.— I неяк не пажывеш ты са мною, ды з дзецьмі.— У яе вачах былі слёзы, а яна казала:— Я не трымаю цябе, я толькі хочу ведаць усё.

Пасля яны моўчкі стаялі на дрывотніку. Каленіку хацелася пахваліць сваю маці, і ён паклаў ёй на плячо руку і сказаў:

— Я-ж ад цябе ні ў чым не таюся, што раблю, усё ведаеш. Толькі от зноў табе адной давядзецца дзяцей даглядаць нейкі час.

I вось цяпер яна стаіць побач з Кавалевіч Ганнай зусім спакойная, склаўшы наперадзе рукі, сашчапераныя ў пальцах.

Мужчыны адзін за другім выходзілі з натоўпу, каб падыйсці да Гайшынскага запісацца ў атрад. Паміж іх хадзіла Кавалевіч Ганна.

— Вас на добрую справу клічуць, мужчыны і хлапцы,— казала яна.— За вамі стаяць вашыя жонкі і маткі. Маткі як ніхто ведаюць цану крыві сваіх дзяцей і яны пасылаюць вас. Я страціла сваіх сыноў на вайне для іншых. Я шкадую, што ў мяне няма ні мужа, ні сыноў. Я паслала-б іх. I вы ніколі не пачулі-б маіх галашэнняў, не ўбачылі-б маіх слёз, калі-б я страціла іх. Я ганарылася б імі, калі-б яны памерлі, як трэба. Ідзіце, мужчыны і хлопцы. Ідзіце і не пусціце іх... Ідзі, Зіновій,— гаварыла яна да Рагаўца і, узяўшы яго пад рукі, вяла да Гайшынскага.— Глядзіце, які ён малайчына яшчэ, у самы раз армеец, — казала яна, ласкава ўсміхаючыся, і сам Рагавец усміхаўся, ідучы побач з ёю

Акурат у гэты час да Гайшынскага падышоў Віняцкі. Ужо калі ён спыніўся перад сталом, за якім сядзеў Гайшынскі, да яго падаўся Сімкавец Антон.

— А ты што, таксама ў партызаны? — спытаў ён.

Віняцкі не разумеў, чаму яго пытаюць аб гэтым.

— Вядома,— адказаў ён.

— А пасля зноў уцячэш у легіёны? То можа, зараней падаўся-б куды ад нас, каб не замінаць.

Віняцкага гэта як громам ударыла. Ён моўчкі стаяў перад сталом, і Сімкавец убачыў, як уздрыганулі яго губы. Можа, ён мерыўся што адказаць Сімкаўцу, але нічога не адказаў. Кавалевіч Ганна, якая прывяла да стала Рагаўца, узяла за руку Віняцкага.

— Антон умее гаварыць і не падумаўшы, не слухай,— сказала яна і сурова і ласкава прыкрыкнула на Гайшынскага.— А ты, малойчык, пішы хутчэй, раз чалавек стаіць перад табой. Глядзі, якога прывяла.

Сімкавец больш нічога не сказаў, а губы Віняцкага кранула ўсмешка і ён сказаў да жанчыны:

— Вельмі дзякую.

Хутка сто семдзесят шэсць чалавек сталі ў два рады побач з чонаўцамі. Стаялі побач старэйшыя і зусім маладыя. Насупроць іх натоўп старых і жанчын з дзецьмі. Гэта была пара, калі канчаецца дзень. Сонца збірала з зямлі свае апошнія промні. Густа чырванела палатно. сцяга, асветленае ім. Чырванела і Каленікава вайсковая шапка. Ён прайшоўся перад атрадам, скамандаваў стаць смірна, і калі вышаў наперад партызан са сцягам, сам стаў побач з ім.

— 3 гэтай самай хвіліны мы ўсе салдаты рэволюцыі,— сказаў Каленік.— Мы прымем бой з ворагамі сваёй Совецкай рэспублікі. Не жадаючы быць пад прыгнётам паноў, мы будзем біцца да апошняй каплі крыві. Таварышы! Мы стаім перад народам нашым, перад нашымі бацькамі і перад нашымі дзецьмі пад чырвоным сцягам і зараз прымем перад ім сваю партызанскую клятву.

Ён дастаў з кішэні лісткі паперы, спісаныя чарнілам і пачаў чытаць.

"... Клянуся сумленнем і гонарам свабоднага грамадзяніна, што ўсведамляю важнасць узятага на сябе абавязацельства, ад якога залежыць канец нашай барацьбы ў справе вызвалення пролетарскіх мас, якія томяцца ў цяжкай няволі і рабстве, і свята абавязваюся мужна прайсці абраны мною цярністы шлях, як прайшлі яго многія папярэднія мае таварышы, дастойна памершыя ў няроўных баях..."

Каленік не сказаў паўтараць словы прысягі, але калі прачытаў ён першыя словы, каля двухсот чалавек голасна паўтарылі іх. Водгулле галасоў ішло далёка ў цесныя завулкі сяла. Вецер развінаў над плошчай палатно сцяга. Урачыста спакойныя стаялі партызаны, паўтараючы за Каленікам словы клятвы, і ўсе яны разам зірнулі ўлева за рэчку, калі раптам данеслася адтуль глухое водгулле гарматных стрэлаў. І голас Каленікаў зрабіўся больш цвёрдым.

"... Усякую ўскладзеную на мяне задачу ў карысць нашай справы абавязуюся выконваць свята і неадкладна ва ўсякі час дня і ночы: ніякія лішэнні, перажыванні і страх не пахіснуць маёй волі..."

Стрэлы раз за разам ударалі ў зямлю каротка і глуха. Чуліся цяжкія крокі вайны. А партызаны ўторылі голасу Каленіка.

"... Усё, што ведаю і раблю і што ідзе з нашага асяроддзя, буду хаваць у тайне перад грамадой, чужой нашай справе, як хаваю вока сваё. Ад таварышоў-жа сваіх нічога не схаваю і не стаю...

Невыкананне чаго-небудзь з дадзенага мною абяцання лічу злачынствам, а за здраду яму станаўлюся ворагам не толькі грамадзе таварышоў, з якімі іду, але і ў цэлым класу пролетарыяў, і перад ім павінен сваёй галавой..."

Каленік бачыў перад сабою злева вялізны натоўп людзей, і справа два рады партызан і ад імя усіх іх ён сказаў апошнія словы клятвы:

"... За здраду справе хай будзе лёсам маім усеагульная пагарда і смерць..."