Яны не пройдуць!

— Мы застаемся ў вас. Камандаванне дывізіі даручыла мне перадаць вам, таварышы, падзяку за арганізацыю абароны.

Да самага вечара капалі акопы. Вярсты на тры, ад лесу, легла ўздоўж ракі жоўтая паска зямлі, канец якой губіўся каля балотных хмызнякоў, за якімі цягнецца паласа непраходных, амаль зусім голых балот.

Дадому ішлі ўсе разам: крапілаўцы і чырвонаармейцы. Непадалёк ад рэчкі яны сустрэлі сем чалавек чырвонаармейцаў. Гэта ішла за раку разведка. Чырвонаармейцы перайшлі мост, пасля іхныя постаці выразна вызначыліся над узгоркам на небасхіле і цераз хвіліну яны зніклі зусім, адыходзячы ў ноч, у невядомае. А ноччу прышлі ў штаб людзі з атрадаў, якія былі арганізаваны ў Старой Рудні, у Зубарэвічах і ў Ражэнцы. Яны прышлі прасіць вінтовак і патронаў.

Гэтая ноч прайшла спакойна. Чырзонаармейцы вячэралі за сталамі ў крапілаўцаў, а пазней спалі ў хатах, у мяккіх пасцелях. Яны адпачывалі. Раніцою з-за ракі прышло чацвёра мужчын. Яны расказалі, што яшчэ ўчора ў іхную вёску, вёрст за дзесяць ад рэчкі, прыязджала польская конная разведка з дванаццаці чалавек. Яна паказалася з суседняга з вёскай лесу і ў тым-жа лесе знікла, паехаўшы назад. Пэўне блізка было і ўсё войска. Гэта пацвердзілася і весткамі, якія пазней прынесла разведка. Пасля гэтага камандзір палка паслаў людзей для сувязі ў атрады, у суседнія вёскі і загад з вечара заняць акопы. Акурат у гэты час прыбыў з горада і невялікі абоз, які даставіў харчы чырвонаармейцам, вінтоўкі і патроны.

Як толькі змерклася, атрад Каленіка сабраўся каля выканкома. Ад выканкома атрад аддзяленнямі крануўся да рэчкі. Кожны з партызанаў адчуваў сябе ў гэтыя хвіліны зусім па-іншаму, чым яшчэ ўчора ці нават у гэты дзень раніцою. Учора, нават капаючы акопы, ніхто з іх не адчуваў так рэальна блізка ад сябе небяспекі. Цяпер рэчка лягла граніцай паміж сваім і чужым, варожым. Адтуль са змрокаў ночы, з-за узгоркаў выйдуць ланцугом польскія легіянеры і ў адну з хвілін будзе пададзена каманда страляць. Гэта будзе пачаткам першага боя і з гэтым у жыцці кожнага пачнецца нешта зусім іншае. У кожнага побач была свая хата, маці або жонка, дзеці і сёстры, і кожны ў гэтыя хвіліны думаў пра іх.

Сядзелі на зямлі каля акопаў. Каленік быў супроць моста. З ім Гайшынскі і Віняцкі. 3 таго часу, як Віняцкі прышоў у атрад, яму ніхто ні адным словам не выказаў недавер‘я, але ўсведамленне таго, што можа хто з партызан не верыць яму, прыгнятала Віняцкага, і ён увесь час хадзіў маўклівым і стараўся быць разам з Каленікам. Цяпер ён паціху расказваў пра сваё дзяцінства. А яго расказ нагадаў Каленіку пра сваё. Слухаючы Віняцкага, Каленік лёг на зямлю і ўвесь час пазіраў у цемру за рэчку. Калі прайсці крыху за рэчкай улева, будзе млын Геллера, а наперадзе хутар Нічыпара Лёгкага. Увесь узгорак за рэчкай ад дарогі ўлева да зарасніку, усё зямля Нічыпара Лёгкага. Больш дванаццаці год з дзяцінства і да самай салдатчыны Каленік праслужыў у Лёгкага парабкам. Гэта было даўно. Вечарамі ён сустракаўся каля млына з дзяўчынай. Яму было тады дзевятнаццаць год. Над балотамі навісаў шызы туман. Пахла свежа скошаным сенам. Яны падыходзілі да рэчкі, а з рэчкі падымаліся, палахліва лопаючы крыллямі, дзікія качкі і ляцелі, выцягваючы на ўсю даўжыню свае шыі, абганяючы адна адну. Пасля ўсё танула ў цішыні, і можна было толькі пачуць, як булькоча вада ды шамацяць чараты. Яны сядзелі на мураве і гаварылі, пазіраючы ў неба, дзе кожны вечар для іх запальваліся далёкія першыя зоры. Слухаючы Віняцкага, Каленік пазіраў на той бок рэчкі і перад вачыма паўставала ўсё перажытае.

Па зямлі праходзіла ноч. Далёкае неба іскрылася зорамі, усё неба, куды ні глянь. Зоры над усёй зямлёй, над усім светам. I зорнае неба Каленік памятае толькі з таго часу, калі жыў у Нічыпара Лёгкага. Каленік уздымае вышэй галаву і ўзіраецца ў густы россып зор па млечнаму шляху, аж пакуль стамляюцца вочы. Тады зноў пазірае ў поле за рэчку. Там цішыня. Там нерухома сядзіць на ўзгорку санлівая ноч. Але і ў цемры ночы Каленік угадвае знаёмыя месцы. На тым беразе блукае яго маладосць, яго дзяцінства. Яно там усё, да самай салдатчыны, пасля якой началося жыццё на гэтым беразе рэчкі.

Пад раніцу з захаду паднялася цёмная хмара. Цяжкая, шырокая, яна павольна ўздымалася ў неба, гасячы зоры. Аб ёй дагадаліся па водблісках далёкіх бязгучных маланак. А калі дакаціўся глухім водгуллем гром, ноч, якая, дагэтуль непарушна юцілася на ўзгорку за рэчкай, спалохана ўзнялася і падалася ў бок балот, адкуль насустрач ёй узняўся заслонай туман. Цемра парадзела.

Збоку ў Каленіка ляжаў Гайшынскі. Ён скурчыўся і драмаў, нацягнуўшы на галаву каўнер піджака. Гэтак па ўсяму полю драмалі партызаны, то лежачы па аднаму, то па некалькі чалавек разам, а наперадзе бязгучна хадзілі ўздоўж рэчкі дазорныя.