Imperium

Stalin, dodaje siedzący obok mnie człowiek, Stalin dobrze znał Kaukaz. On przecież sam jest z Kaukazu. Wiedział, że w tych górach mieszka sto narodów, które zawsze ze sobą prowadziły wojny. To zaułek świata zamknięty na cztery spusty, odcięty przez dwa morza — Czarne i Kaspijskie, zabarykadowany przez dwa niebotyczne pasma gór. Kto tu dotrze? Kto odważy się wejść w głąb? Stalin umiał dolewać oliwy do ognia. Wiedział, że Górny Karabach będzie zawsze kością niezgody między Turkami i Ormianami. Dlatego nie połączył Górnego Karabachu z Armenią, ale pozostawił nasz okręg w środku Azerbejdżanu, pod władzą Baku. W ten sposób Moskwa zajęła pozycję najwyższego arbitra.

Mimo że żyjemy tak daleko od Paryża i Rzymu, mówi starszy mężczyzna z samego końca stołu, jesteśmy częścią chrześcijańskiej Europy, a właściwie — jej końcem. Spójrzmy na mapę, argumentuje. Zachodnia część Europy kończy się wyraźną linią wybrzeży — dalej jest Atlantyk. Ale na Wschodzie? Gdzie tu wytyczyć granice? Na Wschodzie ta sprawa nie jest jasna. Tu Europa rozpływa się, rozrzedza, rozcieka. Musimy przyjąć jakieś kryterium. W tym wypadku, moim zdaniem, kryterium nie jest geograficzne, ale kulturowe. Europa sięga do miejsca, w którym żyją ludzie wierni ideałom chrześcijaństwa. My, Ormianie, jesteśmy takim najbardziej na południowy wschód wysuniętym narodem.

Są dwie linie konfrontacji między Europą a światem islamu, dodał jakiś Ormianin z tego samego końca stołu. Jedna przebiega wzdłuż Morza Śródziemnego, druga — grzbietami Kaukazu. Jeżeli wziąć pod uwagę, że coraz więcej Turków i Algierczyków mieszka w Europie, można przyjąć, że nasze dzieci dożyją chwili, kiedy Stepanakert będzie jednym z nielicznych już miast chrześcijańskich na świecie.

O ile dotrwamy, odezwało się jednocześnie kilka głosów. Żeby dowieść, iż nie jest to takie pewne, gospodarz domu poprowadził mnie do okna. Było już ciemno. Zawieszone wysoko w niebie błyszczały rzędy świateł. Tam na górze, powiedział, leży azerbejdżańskie miasteczko Szusza. Mają nas jak na dłoni, w każdej chwili mogą nas ostrzelać.

Niepewność, lęk, nienawiść, tym się tu oddychało.

Ormianie, mówi jeden z uczestników spotkania, nigdy nie pogodzili się z utratą Górnego Karabachu. Co kilka lat w Armenii wybuchały na tym tle rozruchy i powstania. Mimo okrucieństw Stalina, mimo represji Breżniewa. W czerwcu 1988 r. Rada Najwyższa Armenii przychyliła się do prośby Rady Najwyższej Okręgu Górnego Karabachu o przyłączenie nas do Armenii. Baku powiedziało — nie. Moskwa będzie zawsze brać stronę silniejszego, a Azerbejdżan jest od nas o wiele silniejszy. Górny Karabach zajmuje tylko pięć procent powierzchni Azerbejdżanu i mieszka tu zaledwie trzy procent ludności republiki. Moskwa wykorzystała fakt, że Baku zagroziło zajęciem Górnego Karabachu, ogłosiła stan wojenny i wprowadziła tu swoje wojska. Jesteśmy w pułapce. Znajdujemy się pod okupacją Moskwy, ale jeżeli Moskwa stąd wyjdzie, dostaniemy się pod okupację Baku.

W trakcie tej rozmowy zrobił się na klatce schodowej ruch, otworzyły się drzwi i w otoczeniu kilku osób weszła Staro wójtowa. Była zmęczona i spięta, choć starała się zachować spokój i stworzyć pogodny, bezchmurny nastrój. Opowiedziała nam swoją historię. Otóż ledwie wyszła z samolotu, została aresztowana przez kilku oficerów — wysłanników głównego komendanta wojskowego Górnego Karabachu. Oświadczyli jej, że nie miała prawa wlecieć do Stepanakertu, i usiłowali nakłonić ją, aby wróciła do Erewanu. Ale Starowojtowa zaprotestowała i oświadczyła, że wróci, jeżeli wniosą ją do samolotu. Oficerowie zdali sobie sprawę, że będzie to problem. Raz, że Starowojtowa jest kobietą słusznej postury, a dwa, że wybuchnie skandal na pól świata. Zaczęły się nie kończące się konsultacje i namysły — co robić? Sprężyną całej akcji był I sekretarz KC Kompartii — Ajaz Mutalibow (Mutalibow jest obecnie prezydentem Azerbejdżanu), który dzwonił z Baku do Gorbaczowa i zapowiadał ofensywę na Stepanakert, jeżeli nie wyrzucą stamtąd Starowojtowej. A Moskwa chciała mieć dobre stosunki z Mutalibowem, z islamem, z Turcją, z Bliskim Wschodem itd., co tam Starowojtowa i Górny Karabach! Starowojtowa grała na zwłokę, chciała bowiem za wszelką cenę zostać tu i spotkać się z ludźmi. Chciała, aby czuli, że ktoś o nich pamięta. Miała mocny argument: piloci, widząc, co się dzieje, i korzystając z zamieszania, odlecieli. Wiedzieli, że lotnisko w Stepanakercie nie ma oświetlenia i jest zbyt późno, aby mogli tego samego dnia lądować raz jeszcze.

Starowojtowa miała w Baku swoich przeciwników, ponieważ Azerbejdżanie, podobnie jak Ormianie, dzielą ludzkość na dwa przeciwstawne obozy:

Dla Ormian sojusznikiem jest ten, kto uważa, że Górny Karabach jest problemem. Reszta — to wrogowie.

Dla Azerbejdżan sojusznikiem jest ten, kto uważa, że Górny Karabach nie jest problemem. Reszta — to wrogowie.