История татар. Том I. Народы степной Евразии в древности

Рун-диларга сугып,
Шйәнйүнгә һөжүм итеп,
Харвины шаулатып,
Тәйивәнгәчә бардык без.
Дошманга һөжүм итеп
Курганны нык салып,
Төньякны тынычландырып
Бу илне сакладык без, —

дип жырлаганнар.

Жов Шйанван дүрт ел читтә тинтерәп йөреп, аннан Җин бәкчегенә илче жибәреп ярдәм сорады. Я надан тәхеткә утырган Жин Венгуң көч белән өстенлеккә ирешү теләгендә, гаскәр жыеп рун-дилар өстенә һөжүм итеп, аларны куып чыгарды. Зи Дәйне үтереп, Жов Шйанванны кайтарып, Лойи шәһәренә урынлаштырды.

Бу вакытта Чин, Жин бәкчекчәре кодрәтле, көчле бәкчекчәр иде. Жин Венгун рун-диларга һөжүм итеп, аларны Хешидагы Йиншуй[77], Лошуй елгалары арасына куды. Болар Кызыл Ди, Ак Ди дип атача иде. Чин Мугуң Йуйукне кулга ачганнан сон, көнбатыш рун даирәсендәге сигез ханлык Чин ханлыгына керде. Луншән тавынын көнбатышында Мйәнжу[78] руннары, Күн руннары, Дилар, Вән руннары[79]; Чишән, Лйаншән таулары, Жиншуй, Чишуй елгаларының төньягында Йичу руннары, Дали руннары, Вужж руннары[80], Чуйән[81] руннары булып, Жин бәклегенең төньягында исә Линху руннары, Луфән руннары бар иде, Йән бәклегенең төньягында исә Тунгуслар[82], тау руннары урынлашкан иде. Алар һәркайсы тау-үзәннәрдә таркалган, үзләренең башлыклары булган. Төркем-төркем булып жыелышсалар да, берләшә атмаганнар.

Моннан 100дән артык еллар үткәннән сон, Жин Давгуң[83] Вей Жйанны рун-дилар белән татулаштыргач, рун-дилар Жин бәклегенә барды. Тагын 100 елар үткәч, Жавшйанзи Говҗу тавын үтеп, рун-диларны тар-мар итеп вә Дәй бәклеген үзенә кушып, Хуннар иленә якынлашты. Аннан Жавшйанзи Хән, Вей бәклекләре белән берлектә Җжбоны бетереп, Жин бәклегенең жирләрен бүлеп атды. Шулай итеп, Жав бәклеге Дәй бәклеге белән Говжу тавының төньягын, Вей бәклеге Хеши белән Шанжун вилаятьләрен буйсындырып, руннар белән чиктәш булды. Шуннан соң Йичу руннары үзләрен сакласынга дип шәһәр-катьгатар сатдылар, ләкин Чин бәклеге атарнын жирләрен корт кебек кимереп үзенә буйсындырды, ахырдан Чин Хуйван[84] заманына килгәндә, Йичу руннарының 25 шәһәрен буйсындырды. Хуйван Вей бәклегенә һөжүм итеп, Шихе, Шанжун вилаятьләрен тулысынча Чин бәклегенә кушты. Чин Жавван заманасында Йичу руннарының ханы хан ана Швән Тәйхов белән уйнаш итеп, хан ана Швән Тәйхов Йичу рун ханыннан ике база тудырган иде. Хан ана Швән Тәйхов Йичу рун ханын хәйлә-мәкер белән Гәнчвәндә үтерде. Вә гаскәр чакырып, Йичу руннарына һөжүм итте. Шулай итеп, Чин бәклеге Лунши, Бейди, Шанжун вилаятьләрен буйсындырган. Бөек Кытай диварын төзеп, хуннардан сакланды. Жав бәклеге бәге Вуливан гореф-гадәтне үзгәртеп, хунча киенеп, атка атланып жәядән атуны өйрәнеп, төньякта Линху, Луфән хуннарын тар-мар итеп, Бөек кытай диварын төзеде. (Жав) Вулнван ныгытманы Дәйҗуннан башлап, Чугай (Йиншән) тавының итәгеннән Гавчога житкезде вә аны чик итеп, Йунжуң, Йәнмин, Дәйжун вилаятьләренә нигез сала. Сонрак Йән бәклегендә Чин Кәй исемле фикер иясе, гаскәр башы Хун илендә әсир булып торган. Хуннар ана бик нык ышана иде. Ул Йән бәклегенә кайтып килгәннән соң, Тунгусларга һөжүм итеп, аларны тар-мар иткәч, Тунгуслар 1000 чакрымлап артка чигенде. Чин Кәй белән бергә Чин бәген (Чин Шйахованны) үтермәкче булган Чин Вуйан дигән кеше Чин Кәйнең оныгы булган иде.

Йән бәклеге хуннардан сакланыр өчен Завйаннан[85] Шйанпингә[86] кадәр ныгытма салып вә Шангу, Йуйан[87], Йовбейчин, Лйавши вилаятьләренә нигез салды. Шул заманда жиде мәдәниятле бәклек арасында өч бәклек хуннар белән чиктәш иде. Жав бәклегенең гаскәр башлыгы Ли Му заманында, хуннарнын чиктәш Жав бәклегенә һөҗүм итеп керергә кыюлыгы җитмәде. Чин бәклеге алты бәклекне тар-мар иткәннән сон, Чин Шихван Мен Тйәнне 100000 кешелек гаскәр белән төньяктагы хуннарга каршы жәза походына җибәреп, Хванхе елгасынан көньяктагы җирләрне тулысынча кайтарды. Шунын белән Хванхе елгасын чик итеп, елга буенда 44 өяз оештырды вә бу җирләрне саклау өчен җинаятьчеләрне күчереп урынлаштырган иде. Линтавдан Лйавдунгәчә сузылган 10000 чакрымнан артык чиктәш таулар, хәтәрле урын вә елгалар буйлап ныгытмалар салып (мөмкин кадәр иске ныгытмалар янадан ясалып), Жйуйвәннән[88] Йунйаңга[89] кадәр туры юл ачкан иде. Етгадан үтеп, Йаншән тавы белән Бейжйа арасындагы җирләр буйсындырылды.

Шул вакытларда Тунгуслар көчәйгән, Йавчилар тәрәккый иткән иде. Хуннарнын Түмән[90] исемле Тәнрикоты Чин ханлыгына тин булмаганга төньякка күчкән. Ун елдан артык үтеп, Мен Тйән үлеп, бәкләр Чин ханлыгына каршы күтәрелеп, ханлык эчендә курку чыгарды, Чин ханлыгы чикләрен саклау өчен китерелгән җинаятьчеләр кайтып киткәннәр иде. Шунын белән уңайлы шартларга ирешкән хуннар янадан әкренләп елганын (Хванхенын) көньягына үтеп, Чин ханлыгы белән элеккеге чик буенча чиктәш булды.