Jahongir

Qayta-qayta ta’sir qilish natijasida asabiylikni ma’lum cho‘qqigacha ko‘tarish mo‘mkii, ammo undan keyin shunday bir reaksiya yuz beradiki, asabga hech narsa ta’sir ko‘rsatolmaydi. Asabning sezgirlik davri undagi sezuvchan moddaning butunlay buzilib ketishiga bogliq. (Masalan, ko‘zdagi ana shunday sezuvchan modda qizillik ekan.)

Orqa miyadan teparoqqa joylashgan nerv markazlariga kelsak, ularga elektr orqali ta’sir ko‘rsatilsa, tokning qancha muddat tutib turilishidan va ta’sir qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, davriy «reaksiya» hosil bo‘ladi. Markazdan muskullarga uzatilgan harakatlantiruvchi qo‘zgatishlar soni sekundiga 16 dan 30-gachani tashkil etadi. (Bu ham kimyoviy jarayonlardagi davriylikning xuddi o‘zginasi.)

Gere menga, itlarni o‘rgatishga qobiliyatingiz zo‘r, deydi. Agar sirkda ishlasam, tarjima qilib topganimdan ko‘ra ko‘prok pul tushirarmishman. Professor bo‘lishimga hali ancha bor emish! Professorlik nima qilib berardi menga? Muhtojlik jonimga tegdi.

12 may — ulug kun! Urgochi kapalakni kichkina qafasga solib, ochiq deraza tokchasiga qo‘ydim-da, erkagini yopiq qutichada shahar tashqarisiga olib chiqib qo‘yib yubordim. Erkak kapalak qanotini mayib qilib, ucholmay qolarmikin, deb qo‘rquvdim Darhaqiqat, qanotlari bir oz shikastlanibdi, lekin shunga qaramay, u shahar tomonga qarab uchib ketdi. Uyga qaytib kelsam hali qaytmabdi. Taxminan bir soatlardan keyin paydo bo‘ldi-yu o‘zining tutqunlikdagi jufti tepasida aylana boshladi. Ikkovini ham qo‘yib yubordim. Men lol bo‘lib qolgan edim. Yepiq qutida olib ketilgan kapalak shaharga qanday qilib qaytib keldi? Gere xato qilyapti. Kapalak allaqanday bir sezgiga tayanib, topib kelgan. Qanday sezgi bu? Keyin qurtlar yodimga tushdi. Sheriklaridan biriga nimadir xavf solayotganini ular qanday sezgi bilan sezisharkin? Kun bo‘yi boshim qotdi…

Keyin birdan jumboqni yechganday bo‘ldimu o‘zimni buyuk bir kashfiyot bo‘sag‘asida turganday his etdim. Balki intuitsiya deganlari mana shudir? Birdan ichki bir hissiyot bilan bir narsani fahmlash. Darvoqe, aslida ko‘p narsani keyinroq fahmladim. Mening haligi holatim esa uzil-kesil «fahmlash» emas, balki halizamon muhim bir yangilikdan voqif bo‘lishimni ko‘ngil sezganidan tug‘ilgan bemisl quvonch edi. Intuitsiyani to‘la-to‘kis tushunmasak ham uning hech qanday sirli joyi yo‘q. Intuitsiya, menimcha, turli-tuman taassurotlar, fikrlar, ko‘p yillar davomida to‘plangan uzuq-yuluq fikrlarning o‘zaro birikkan paytidir. Bu birikish miyada sodir bo‘ladi. Barcha fikrlar bir sistemaga tushib, jamlanib, yangi bir xulosa, yangi bir fikrni vujudga keltiradi. Harholda men buni o‘z boshimdan kechirdim. Endi men o‘z kashfiyotimga qay tariqa yetib kelganimni tasavvur qila olaman. Kapalak va qurtlarning xatti-harakati haqida o‘ylab turib, ehtimol ular radio orqali gaplashishsa kerak, degan xayol keldi miyamga. Albatta, ularning o‘ziga xos «tabiiy» radiostansiyasi bo‘lishi kerak. Mo‘ylovlari balki antenna vazifasini bajarar. Bu o‘xshatish o‘zimga yoqib qolib, shu haqda ko‘p o‘ylay boshladim. Xo‘sh, nima uchun shunday bo‘lishi mumkin emas? Doimo birga yuradigan ikkita kapalak qandaydyr signallar orqali o‘zaro «gaplashishi» mumkin. Lekin bu signallarni qanday energiya bir-biriga yetkazadi? Loaqal elektrni olaylik! Ionlar, ya’ni elektr energiyasini ishlab chiqaruvchi kimyoviy;ritmalarni bilamiz. Tirik mavjudot organizmida muskullar na asosan, nerv va miyaning ishlashi jarayonida murakkab kimyoniy reaksiyalar yuz beradi. Bu ish jarayoni ham ma’lum bir davriylik bilan bog‘liq. Demak, nerv markazlari ionlarni vaqtnaqti bilan chiqaradi yoki to‘xtatib turdi. Bu ionlar havoga tarqalib, ikkinchi mavjudotning nerv sistemasi orqali qabul silinadi… Mana sizga radioaloqa!

Men hali uzil-kesil xulosaga kelmagan edim-u, lekin bu kash|)iyotim ikkita kapalakning bir-biri bilan topishishini jo‘ngipa tushuntirishdan ko‘ra chuqurroq, muhimroq va ahamiyatliroq: janligini ko‘nglim sezib turardi. Kapalaklar fikrimga turtki berdi, xolos. Ehtimol, kapalaklarning bir-birini topishida radioning aloqasi yo‘kdir. Ehtimol, ularda hid bilish yoki bizga ioma’lum yo‘nalishni his etish sezgisi taraqqiy etgandir. Endi kapalaklar qayoqqa uchsa uchaversin, bir-birini qanday qilib topsa topaversin. Ular bilan endi mening ishim yo‘q. Endi mening oldimda bundan ko‘ra muhimroq va qiziqroq tadqiqot ob’yekti: hayvonlar va odamlar turibdi…»

«Qiziq, — deb o‘yladi Kachinskiy. — Men ham, Shtirner ham qar xil yo‘ldan boribmiz-u, ammo bir xil xulosaga kelibmiz. To‘g‘rirog‘i, ikkalamiz ikki nuqtadan ish boshlabmiz. Lekin u ham, men ham ximiya, fiziologiya va fizikaning eng so‘nggi yutuqlaridan foydalanganmiz. Agar biz radiodan, ion nazariyasidan, refleksologiyadan bexabar bo‘lganimizda hech qanday kashfiyot qilmagan bo‘lardik. Dunyoning ikki burchida yashovchi olimlar ba’zan bir kun, hatto bir soatning o‘zida aynan bir xil yangilikni kashf qilishlari sababiga endi tushundim…»