Jahongir

— Ha, eng yaxshisi shu, — dedi Kachinskiy. — Biz faqat ovozni emas, balki bo‘yoqlar, obrazlar, sahnalar, xullas, inson tasavvur qila oladigan hamma narsani xayolan tarqataveramiz. Fikrii uzoq masofaga uzatish barcha uchun tushunarli bo‘lgach, teatrlar, kinematograf, maktab va shunga o‘xshash ommaviy muassasalarga hojat qolmaydi. Bilim olish, hordiq chiqarish, tomoshalar hamma uchun qulay bo‘ladi. Fikrni uzatish, ayniqsa, ishchilar faoliyatida ham juda qo‘l keladi. Bizda ishni xuddi orkestrday uyushqoqlik bilan va benuqson bajaradigan butun-butun mehnat kollektivlari bor.

Bu narsa fikriy ta’sir yordamida nerv sistemalarining faoliyatini uyg‘unlashtirish bilan bog‘liq. Kollektiv mehnat talab qilinadigan joyda harakatlarning muvofiq kelishi katta ahamiyatga ega. Buning uchun, masalan, qadim zamonlardan boshlab keyingi paytlargacha qo‘shiqdan foydalanishgan. Bizda bir vaqtlar: «Ey azamatlar, zo‘r beriig…» degan qo‘shiq aytilardi. «Zo‘r bering», deganda ishlayotganlar ahil harakat qilishardi. Lekin bu uso‘l faqat og‘ir jismoniy mehnat paytidagina qo‘l kelgan. Murakkab mehnat jarayonlari chogida ishchilar harakatini uyg‘unlashtirish uchun esa boshqa usullarni qo‘llashgan. Barcha protsesslar bir-biriga bog‘lanib ketadigan konveyyer sistemasi joriy qilinganki, ishlab chiqarishning biror yerida ish to‘xtasa, butun konveyyer to‘xtab qolgan. Odamlar xohlasa-xohlamasa bir me’yerda ishlashga majbur bo‘lishgan. Axir barcha baravar emas-ku. Har kimning jismoniy va ruhiy holati har xil bo‘ladi. Endi ana shu majburiy usul o‘rnini bizning fikriy ta’sir usulimiz egalladi. Bu usul odamlarni majbur qilmaydi, balki ishchilarga o‘z nerv sistemalari va muskullari ishini kollektiv mehnati bilan muvofiqlashtirishga yordam beradi.

Bir paytlar Moskvada tashkil etilgan Birsimfans, ya’ni dirijyorsiz birinchi simfonik orkestr hammani hayratga solgan edi. Bu haqiqatan ham ko‘pdan-ko‘p odamlarning bir-biri bilan qalban birlashgan, nerv sistemalarining ishi uyg‘unlashgan kollektivini yaratish yo‘lidagi birinchi urinish edi. Ammo shunga qaramay, Birsimfansda ham majburiy birlashuv kuchli edi: uning a’zolari kollektivning yagona irodasidan ko‘ra oldindan belgilangan kuy sur’atiga ko‘proq bo‘ysunar edilar.

Ko‘rinmas «dirijyor» ning miyaga bevosita ta’sir qilishi — bu, butunlay boshqa gap. Uyushqoqlik ham, mehnat unumdorligi ham a’lo darajada bo‘lydi.

— Bularning hammasi inson shaxsiyatini, uning erkinligini yo‘q qilib yubormaydimi? Bu kuchni boshqalarga qarshi ishlatishni xohlab qoladigan odamlar chiqib qolishi mumkinku!

— Shunaqa dam bor edi uni Shtirner deb atashardi, uning to‘g‘risida ba’oi bir aplarni eshitganman, — dedi Shtirner, — O‘sha odam rostdan ham fikr kuchidan o‘z manfaati yo‘lida foydalanib, boshqalarga kup jabr o‘tkazgan. Ammo Kachinskiy uni zararsizlantirishga muvaffaq bo‘ldi.

— Bilmaysizmi, hozir Shtirner qayerdaykin? — Elza o‘zini tutolmay Shtirnerga murojaat qildi.

— Bilmayman, uning qayerdaligini bilmaganimga shukur qilsin… Agar ko‘rib qolganimda ham so‘rashmagan bo‘lardim.

Kachinskiy jilmaydi.

— Shtirnerdan o‘ch olishning nima keragi bor? Uni jilovlab qo‘yishning yumshoqroq usullari mavjud. Lekin biz bu usullardan favqulodda hollardagina foydalanamiz. Bundan tashqari, adolatli bo‘lishimiz kerak: Shtirner bizga katta meros qoldirib ketdi. Uning ixtirolarisiz fikrni uzoq masofaga uzatish sohasida bu qadar yutuqlarga erishmagan bo‘lardik. Qolaversa, u mening hayotimni saqlab qoldi. Bu uning olijanobligidan dalolat beradi.

— Rossiyada Shtirnerning kirdikorlarini qilib bo‘lmaydi, — dedi Shtirner. — Fikrni uzoq masofaga uzatish hammabop bo‘lib qolganidan beri kuchlar nisbati o‘zgardi. Agar siz birovning fikrini qabul qilishni istamasangiz, «priyomnigingizni o‘chirib» qo‘yishingiz mumkin. Vassalom.

— Baribir «fikriy hujum» ehtimoli hali ham bor, — deb uning gapini davom ettirdi Kachinskiy. — Lekin bundaylarni doimo kuzatib turamiz va o‘ziga xos ravishda jazolaymiz. Qudratli kuchaytirgichlar orqali jinoyatchiga tegishli ta’sir o‘tkazamiz, u shunday «mulla» bo‘lib qoladiki, qaytib jinoyat qilish umrbod xayoliga ham kelmaydi. Bizga endi qamoqxonalar ham kerak emas, har qanday jinoyatchini jamiyat uchun foydali shaxsga aylantirish qo‘limizdan keladi.

Elza negadir o‘ylanib qoldi.

Dugov buni sezdi va o‘z gaplarimiz bilan chet odamlarning suhbatidan uzoqlashib ketgan mezbonlarni charchatib qo‘ydik shekilli, degan andisha bilan soatiga qarab, so‘z qotdi:

— Juda gapga tushib ketdik. Yuring, Shtern, ovga hozirlik ko‘raylik.

Dugov bilan Shtirner ayollar bilan xayrlashib, sohilga tushib ketishdi.

— Tushlikni birga qilamiz, degan umiddaman, — dedi Elza ularning orqasidan.

— Agar sizni urintirib qo‘ymasak, — deb javob berdi Dugov ta’zim qilib.

Ichkaridan Ottoning yig‘isi eshitildi, Emma uzr so‘rab, chiqib ketdi.

III. SHTIRNER VA SHTERN

Elza Kachinskiy bilan yolgiz qoldi.