Хатынская аповесць

Я праваліўся ў сон, як пад ваду. I тут жа вынырнуў — у холад, у сырасць, у гулкае, водгаласнае світанне. У нас у ельніку яшчэ цёмна, толькі пабліскваюць, як бы сваім святлом, нанізаныя на іголкі кроплі. Ды ў хісткім тумане бялеюцца, як незапаленыя ці пагаслыя свечкі, камлі елак, з якіх садрана кара. Нават дзіўна, як гэта здолелі амаль да макавак садраць кару.

— Яны нас знойдуць? Яны нас убачаць?..

Голас, шэпт яе таропкі, такі спалоханы, а вочы, смелыя i хітраватыя, глядзяць на мяне знізу. Гэта я, i гэта праўда, упершыню гэта не ў сне, a праўда, i так блізка страляюць, але мы адны, рукі нашы просяць, перашкаджаюць, дазваляюць, забараняюць, памагаюць — яны i ласкавыя, i груба-нязграбныя, i насмешлівыя, i сарамліва-ўпартыя. Вочы так блізка, вось-вось сальюцца ў адну кроплю, вялізную, блакітную…

— Не глядзі! Чуеш!.. Як страляюць — чуеш?

Я заплюшчыў вочы. I прачнуўся. Глаша ўжо не спіць, прыўзнялася, скінуўшы, ссунуўшы ўбок яловую коўдру, i напружана ўслухоўваецца. Сон адышоў, але i астаўся, перашкаджае на яе глядзець. Я пашукаў каля сябе вінтоўку, выцер на твары дажджавыя кроплі — памыўся.

— Страляюць, — паведаміў я. Гэта я прачытаў у яе насцярожаных вачах.

…Вось яны, мае Белыя Пяскі, я прывёў Глашу да сябе дамоў. Веска вялікай выдае ад раптоўнай пустаты, што адкрылася ў ёй. Позірк, не пагаджаючыся, хапаецца за дзве ці тры будыніны, ацалелыя ў розных канцах вялізнай пустэчы, што ўспыхвае яшчэ дзе-нідзе апошнім вуголлем. Плячо мае дрыжыць пад дрыгатлівай Глашынай рукой, i мне падумалася, што яна адчувае гэта так, як адчуваў я, калі чапляўся за абрубак Сашкавай нагі. Я адышоў ад Глашы. Амаль з агідай — да яе, да сябе, да нас, якія прыйшлі сюды не ўчора, не пазаўчора, калі мы яшчэ былі патрэбныя тут…

Я пачынаю спускацца з сасновага ўзгорка да дарогі, што бялее ў вечаровым сутонні. Глаша, не заўважыўшы ці не жадаючы заўважыць маёй да нас прыкрасці, ідзе побач.

Неаднойчы было: да змяркання загуляўшы на гэтым узгорку, глядзеў я на вёску, вось гэтак жа ўспыхвалі агні ў розных канцах вёскі — у вокнах. Вось гэтак жа.

Дарога ціха, нібы чакала, прыняла мяне, калi мы сышлі ўніз, павяла, пабегла наперад, уперадзе… У нашага суседа Юстына ўтапіўся дарослы сын (перад самай вайной здарылася гэта), а Юстын вярнуўся аднекуль праз дзень, калі ўжо стаяла труна ў хаце: чалавек ідзе па вуліцы, ужо ведае пра сваё гора, да яго ціха падыходзяць i моўчкі ідуць побач людзі, суседзі,— вось так Глаша побач ідзе. А наперадзе ідзе белая дарога, паказвае, куды ісці, дзе тваё гора. Але пры гэтым яна не забывае рабіць усе свае даўнія павароты, нават непатрэбныя — каля даўно перасохлага ўзболатку, каля колішняга (спаліла маланка) калгаснага свірна. I я, як гэтая пакручастая дарога, усе ўцякаю ад думак пра маму, сястрычак, суседзяў, пра вёску — усё нешта пра другое, зусім пра другое…

Мая хата — у самым канцы вёскі, i мы ідзём туды. Успыхваюць ад ветру пагуркі, дзе стаялі хаты, а цяпер грузна бялеюць печы: водбліскі падаюць на мой i на Глашын твар — так адчуваеш чужы пагляд, хоць i не бачыш яшчэ, хто сочыць за табой. Нешта адвечна жаночае ёсць у гэтых знясілена белых, апалых печах. «А чый жа гэта? Ганны хлопец, Флёра? Ці гэта не ён?» Нібы стараючыся разгледзець ці паказаць нас, вуголле на агародах раптам успыхвае, разгараецца ярчэй. Апусцелыя двары адступілі ад вуліцы, пакінуўшы на ранейшым месцы толькі лавачкі, ды абгарэлыя платы, ды бярозы з закінутымі, як галовы, вяршалінамі. (Нешта белае перабегла вуліцу, жвава, па-сабачы, але я добра бачу, што гэта не сабака, a свіння, зусім як дзікая.) Каля гэтых бяроз, пад імі некалі праходзілі летнія вечары. Старэйшыя сядзяць, стаяць, кураць, вядуць гамонку — адпачываюць пасля рабочага дня, а мы, хлапчукі, носімся па вуліцы, па агародах, добра нам ад адчування, што ў дарослых гэткі ціхамірны вячэрні час, увесь свет чалавечы здаецца супакойным, добрым. Да гэтай пары ў істоце маёй, у нейкіх сотах захавана тое колішняе пачуццё, якое я сам адзначыў, спыніў, калі заскочыў па драбінах на гарышча, хаваючыся ад «сініх», паглядзеў уніз i ўбачыў на лаўцы пад бярозай бацьку i маці: сядзяць, як хлопец з дзяўчынай («цілі-цілі цеста, жаніх i нявеста»), смешна так сядзяць, i ён, думаючы, што ix не бачаць, цалуе яе каля вуха; яна, адпіхваючы, гладзіць яго твар далонню («Пеця, здурнеў, суседзі ж!»). Мне хораша, але вусцішнавата, нібы няма на свеце мяне, a толькі яны ўдваіх. Затаіўшыся, я глядзеў на свет, дзе мяне яшчэ няма. Сам не ведаю чаму, але я закрычаў, моцна, нібы працягваў гульню ў вайну, а на самай справе, каб зноў з'явіцца ў гэтым свеце, нагадаць пра сябе. Мама азірнулася, а бацька раззлаваўся:

— Ты што, як рэзаны?!