Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

Людзі здаўна абагаўлялі птушак, бо назіралі іх пераважна над сабою, у паветранай стыхіі, у небе, якое заўсёды звязвалася з багамі. Але птушкі не маглі не здзіўляць нашых продкаў і па іншых падставах. Пазванковыя, як і жывёлы, птушкі маюць дзве нагі, чым прынцыпова адрозніваюцца ад жывёл. У іх развіты мозг і органы пачуццяў, асабліва зрок і слых, — для людзей таксама надзвычай важныя. Некаторыя птушкі нават умеюць гаварыць па-чалавечы (папугаі, вораны, шпакі), і, як сёння заўважана, гаварыць свядома, а не проста паўтараць; у іх зафіксавана здольнасць да лічэння, што сведчыць пра развіццё левага — аналітычнага, разумовага — паўшар’я кары галаўнога мозгу. Па хуткасці перасоўвання і пераадолення вялікіх адлегласцей птушкі стаяць на першым месцы сярод пазванковых істот. Гэта заўсёды выклікала зайздрасць з боку чалавека і ў рэшце рэшт таксама падняло яго ў неба з дапамогай прыдуманых тэхнічных сродкаў, знешне падобных да птушак (але далёка-далёка не такіх дасканалых). Складанасць розных з’яў, звязаных з размнажэннем, выключна цікавыя пры гэтым паводзіны («арыстакратызм» заляцання, шлюбныя танцы, самаахвярны клопат пра птушанят) таксама не магло не выклікаць здзіўлення, захаплення, а, магчыма, нават і людскога падражання. Для птушак характэрныя і складаныя формы групавых паводзін, групавой арыентацыі і сігналізацыі, што забяспечвае ім высокую эфектыўнасць размнажэння, паспяховае здабыванне ежы і абарону ад ворагаў [34, VІ, 5–32] — яшчэ адзін лёсавызначальны для чалавека як сацыяльнай істоты — прыклад. Тым больш, што высокая экалагічная пластычнасць птушак аблягчае ім кантакты з чалавекам — яны лёгка прыручаюцца. Хуткасць і свабода перасоўвання, прытым, што па арыентацыі ў прасторы птушкам няма роўных сярод жывых наземных істот, давалі і даюць ім вялікую перавагу ў свеце. Чалавек заўсёды марыў быць свабодны, як птушка. Менавіта ў працэсе назірання за птушкамі ў людзей узнікла ідэя аддзялення духоўнага пачатку ад зямнога, матэрыяльнага. Вось чаму і душа чалавечая ў Старажытным Егіпце, у Індыі, у Персіі, у еўрапейскіх народаў заўсёды ўвасаблялася ў вобразе птушкі. Акрамя таго, птушка сімвалізуе дух паветра, знак боскай прысутнасці, магчымасць кантактаваць з багамі і падняцца над будзённасцю, звычайнасцю, усёй жыццёвай драбязой.

Птушкі, з аднаго боку, цудоўна прыстасаваныя да экалагічных змен, напрыклад, паніжэнне тэмпературы, пагаршэнне надвор’я выклікаюць іх хуткае перамяшчэнне — пералёты ці перакачоўкі; з другога боку, птушкі надзвычай кансерватыўныя ў адносінах месцазнаходжання: жыццё кожнай з іх непарыўна і цесна звязана з тым адносна невялікім абшарам зямной паверхні, дзе яна з’явілася на свет, інакш кажучы, беларускае паняцце «родны кут» мае прамое і непасрэднае дачыненне да птушак, вучыць і людзей патрыятызму, любові да роднага дому.

Адзін з буйнейшых філосафаў Антычнай Грэцыі Дэмакрыт (VІ ст. да н. э.) лічыў, што птушкі навучылі чалавека таксама і некаторым відам мастацкай творчасці — будаваць дамы, спяваць, танцаваць.

Не дзіва, што ў міфалогіі птушка — цэнтральны персанаж. У шматлікіх міфах птушкі ігралі важную ролю ў стварэнні свету або ўпраўлялі прыроднымі стыхіямі. Птушка-змяя Кецалькаатль ў міфах народаў Мексікі спалучала ў сабе нябесную і зямную ўладу. Але ў большасці міфах свету нябесная і зямная сферы раздзеленыя, і ў такім выпадку шырока выяўленая ў іканаграфіі барацьба птушкі і змяі адлюстроўвае фундаментальны канфлікт паміж святлом і цемрай, духам і матэрыяй, салярнымі сіламі і хтанічнымі. Якраз певень ў шматлікіх міфалагічных сістэмах — увасабленне салярнага божышча.

У папярэдніх раздзелах, прысвечаных жывёлам кітайскага календара, мы імкнуліся дашукацца прычын, паводле якіх тая ці іншая жывёла была ўключана ў задыякальную сістэму і ў далейшым — ужо ў наш час — набыла папулярнасць не толькі ва ўсходнім, але і ў заходнім свеце. Такі ж пошук неабходны і адносна пеўня. Прэтэндаваць на ўвасабленне сонца маглі б шмат якія іншыя птушкі: нават у сям’і тых жа курыных ёсць больш прыгожыя, бліскучыя, ганарлівыя — паўлін, фазан, цэсарка. Але кітайцы выбралі пеўня. Значыць, іх выбар быў абумоўлены і іншымі фактарамі, чым усяго толькі знешні воблік.

Усе курыныя паходзяць з паўднёва-ўсходняй Азіі. Прычым, на думку аўтараў энцыклапедыі «Жыццё жывёл» [34, VІ, 311], прыручэнне курэй у Індакітаі ішло не дзеля яек, а дзеля спартыўных мэт, з-за байцоўскіх якасцей птушак. Версія, на нашу думку, спрэчная. Але ў міграцыях птушак, іх прыручэнні, з’яўленні на тэрыторыі Еўропы ўвогуле шмат загадкавага, незразумелага, нават таямнічага. У прынцыпе спецыялісты-арнітолагі хітра абыходзяць гэтыя пытанні. Таму прыходзіцца выбудоўваць уласныя версіі.