Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

І ўсё ж у еўрапейскім рэгіёне казак пра пеўня значна больш, чым на тэрыторыі, блізкай да яго радзімы — Кітая, Японіі і Індыі. Дарэчы, і назваў птушкі ва Усходняй Еўропе шмат: «певень» (бел.), «петух» (руск.), «кочет» (руск.), «будзімір» (укр.), «півень» (укр.), «кур» (агульнаслав.), «петел» (балг.), «петао» (сербск.), «петелін» (славенск.), «когут» (польск.) [113, ІІ, 27–28]. Найбольш старажытная назва, на нашу думку, — «кур». Корань «ур», пра што мы ўжо неаднаразова пісалі ў розных артыкулах, з’яўляецца назвай святла, бога Неба (Урана) і адначасова ўваходзіць у пераможны крык ваяроў — «ура», які літаральна азначае «з намі бог-святло». Пачатковае «к» («кур») ва ўсіх славянскіх мовах азначае набліжэнне да чаго-небудзь. Такім чынам, «кур» — той, хто блізкі да святла. Можна прапанаваць і іншую версію: у старажытных шумераў бог Неба Энліль меў эпітэты — Кур-галь, Кур-ан (адсюль паходзіць, відаць, слова «курган»), што азначала «Высокую гару», «Гару Неба». Такім чынам, нават сама назва істоты прама ўказвала на яго функцыю. Натуральна, што і ў народзе яго заўсёды лічылі абвяшчальнікам світання, вестуном узыходу сонца — ён першы вітае сонца: гэта, відаць, і было вызначальным у выбары кітайцамі птушкі для свайго календара. Украінскае «будзімір» таксама прама ўказвае — «будзіць мір», а пад «мірам» разумелі і святло, і сацыяльны космас, інакш кажучы, народ. «Кочет» паходзіць, магчыма, ад гукайпераймальнага выклічніка, а беларускае «певень», рускае «петух», украінскае «півень» і падобныя словы ў іншых славянскіх народаў маюць агульны корань са «спевамі». Выдатны даследчык міфалогіі і фальклору славянаў А. Афанасеьеў у ХІХ ст. пісаў: «Крык пеўня — сігнал, што на небе звоняць да ранішняй службы; як толькі пачуецца ён, чэрці, вупары, ведзьмакі і ведзьмы спяшаюцца разбегчыся па сваіх месцах…» [75, І., 502]. У беларускай легендзе «Тураўскія саркафагі» певень жыве нават на балоце (чамусьці) і сваім спевам праганяе русалак. Інакш кажучы, без яго нельга абысціся ў стасунках паміж рознымі светамі — светам жывых і светам памерлых.

Сучасны беларускі даследчык фальклору А. Ненадавец адзначае, што сімволіка пеўня звязана з усім комплексам уяўленняў: жыццё — смерць — новае нараджэнне, і прыводзіць шматлікія прыклады ў доказ [78, 190]. Сапраўды, гэта так, паколькі певень — метафарычная назва Сонца, а Сонца падарожнічае не толькі па небе — царстве багоў, а і ў падземным, чужым і варожым для сябе, хтанічным свеце, дзе ўсё ж абавязкова перамагае цемру і нязменна адраджаецца кожную раніцу. Больш за тое, яшчэ вучоныя-міфолагі ХІХ ст. імкнуліся рэканструяваць імя славянскага бога часу. Якоб Грым у сваёй класічнай працы «Нямецкая міфалогія» (1835 г.) прыйшоў да высновы, што яно гучала як «Крэт» — сугучнае ў першых літарах грэчаскаму богу Крону (Хронасу). Даследчыкі ХХ ст. канчаткова ўстанавілі, што імя бога часу ў старажытных славянаў — Курэт. Як бачым, корань слова той жа, што ў назве пеўня — «кур».

Самы шырокі філасофскі абсяг уяўленняў, звязаны з пеўнем, натуральна, робіць яго вобраз шматфункцыянальным у слоўнай мастацкай творчасці, героем выключна разнастайных сюжэтаў. Так, у зборніку таго ж А. Афанасьева «Русские народные сказки» прыводзіцца казка, у аднолькавай ступені, але ў розных варыянтах, характэрная для беларускага, рускага, украінскага народаў. Схема казкі наступная: па дубу ці па гаросе (сімвалах Сусветнага Дрэва) Дзед узлазіць на неба, дзе бярэ чароўныя жаронцы (сімвал Сусветнага Рухавіка — Рыты-Раты) і Пеўня (сімвал Сонца). Баярын ці іншы злодзей жаронцы крадзе. Певень праследуе яго і патрабуе вярнуць цудоўную рэч. Пеўня кідаюць у калодзеж — ён выпівае ўсю ваду, затым саджаюць у печ — ён залівае яе вадою, і ўрэшце вяртае жаронцы [75, ІІ, 30]. Наша тлумачэнне казкі: Сонцу-Пеўню не страшная вада, бо яно ў сваіх сутачных падарожжах праходзіць ноччу праз ваду (Акіян), якім часта ўяўлялася хтанічная сфера. Тым больш не страшны Сонцу агонь, бо ён сам — агонь. Часам перыфразаю агню і з’яўляецца выраз «чырвоны певень». Сучасны расійскі пісьменнік Міхаіл Успенскі, фантаст і гумарыст, правёўшы адваротны працэс дэметафарызацыі, у сваім фантастычным рамане «Там, дзе нас няма» персаніфікаваў вобраз «чырвонага пеўня» ў рэальны (і ў той жа час казачна-фэнтэзійны) персанаж — Будзіміра. Будзімір-Певень, паколькі ён усё ж на самай справе — агонь, неаднаразова выратоўвае менавіта ў гэтай сваёй якасці галоўнага героя Жыхара — сімвала славянскіх народаў — і яго сябра-спадарожніка Яр-Тура (Артура) — будучага караля англійскага народа [109].