ЛЯЛЬКА

Дзяўчынка была крыху здзіўленая, можа, нават крыху зацікаўленая, але яна пацалавала ў руку бабулі і маці ды выйшла са сваімі пруткамі.

– Калі ласка, пане, – працягвала старая, – калі казаць шчыра, дык мне не так важна… Гэта значыць… я не веру, што Людвік жывы. Хто два гады не піша…

– Мама, досыць!..

– О, не! – запярэчыла маці. – Калі ты яшчэ не зразумела свайго становішча, дык я ўжо яго разумею. Нельга жыць з вечнаю надзеяй або ў чаканні бяды…

– Мама дарагая, пра маё шчасце і абавязкі толькі я сама маю права…

– Не кажы мне пра шчасце, – выбухнула маці. – Яно скончылася ў той дзень, калі твой муж уцёк ад суду, якому стала вядома пра нейкія яго цьмяныя справы з ліхвяркаю. Што ён быў невінаваты, я галавою паручуся, але не разумею ні я, ні ты, навошта ён да яе хадзіў.

– Мама! Тут жа чужыя людзі… – не вытрымала пані Стаўская.

– Я – чужы? – спытаў адміністратар з дакорам, але прыўзняўся з крэсла і пакланіўся.

– І пан не чужы, і гэты пан, – прамовіла старая, паказваючы на мяне. – Па ўсім відаць, пачцівы чалавек…

Цяпер пакланіўся я.

– Дык я і кажу пану, – працягвала старая, зазіраючы мне ў вочы, – жывём мы ў няпэўнасці, што да майго зяця, і гэта няпэўнасць труціць нам жыццё. Але, прызнаюся шчыра, я больш баюся яго вяртання…

Пані Стаўская закрыла твар хустачкаю і выбегла з пакою.

– Плач, плач… – паківала пальцам старая. – Гэтыя слёзы, хоць і балесныя, але лепш за тыя, якія ты штодня льеш… Пане, – звярнулася яна да мяне, – я прыму ўсё, што нам пан Бог пашле, але адчуваю, каб гэты чалавек вярнуўся, дык ён дарэшты знішчыў бы шчасце майго дзіцяці. Клянуся, яна ўжо не кахае яна яго, хоць і сама не ведае пра гэта, але я ўпэўненая, – дадала яна цішэй, – што… паехала б да яго, каб ён яе паклікаў!..

Слёзы, якія яна старалася стрымаць, не далі ёй скончыць. Пераглянуліся мы з Вірскім і развіталіся з сівою дамай.

– Пані, – сказаў я ўжо з парога, – яшчэ да канца года прынясу я пані вестку пра зяця. А можа, гэтак станецца, – прашаптаў я з міжвольнаю ўсмешкаю, – што… усім нам будзе добра… Усім, нават тым, каго тут няма!..

Старая дапытліва зірнула на мяне, але я нічога больш не сказаў. Яшчэ раз развітаўся з ёю, і мы вышлі з адміністратарам, не чакаючы ўжо пані Стаўскую.

– А няхай бы пан заходзіў да нас часцей, хоць кожны вечар!.. – загукала сівая дама, калі мы былі ўжо ў кухні.

Вядома, буду заходзіць… Ці атрымаецца мая камбінацыя са Стахам? Адзін Бог ведае. Там, дзе ў гульню ўступае сэрца, марныя ўсе разлікі. Але я паспрабую развязаць рукі кабеце, а гэта ўжо нямала.

Пасля таго, як выйшлі ад пані Стаўскае ды яе маці, мы развіталіся з адміністратарам вельмі сардэчна. Добры нібы чалавек. Але, вярнуўшыся да сябе ды прыгадаўшы вынікі свайго наведвання кватарантаў, я схапіўся за галаву.

Я мусіў упарадкаваць фінансавы бок справы, і ўпарадкаваў яго такім чынам, што даход, пэўна, зменшыцца яшчэ на трыста рублёў за год. Во як! Можа, Стах хутчэй апамятаецца і прадасць свой набытак, які зусім яму непатрэбны.

Ір усё яшчэ кволіцца. Палітыка на старым месцы: усё тая ж няпэўнасць…

ШЭРЫЯ ДНІ І КРЫВАВЫЯ ГАДЗІНЫ

Праз чвэрць гадзіны пасля ад’езду з Варшавы па варшаўска-быдгошчскай чыгунцы Вакульскім завалодалі два абсалютна розныя адчуванні: паветра яго асвяжала, але пачала навальвацца і нейкая дзіўная летаргія.

Рухаўся ён свабодна, розум быў цвярозы і ясны, але была поўная абыякавасць: з кім едзе, якою дарогаю едзе, куды едзе. Апатыя гэтая расла па меры аддалення ад Варшавы. За Прушкавым амаль усцешылі яго кроплі дажджу, якія праз адчыненае акно траплялі ў вагон, потым крыху дадала бадзёрасці нечаканая бура пад Градзіскам, ён нават прагнуў, каб яго пярун забіў. Потым бура скончылася, і ён зноў трапіў ва ўладу абыякавасці, не зважаючы ўжо ні на што, нават калі сусед з правага боку заснуў у яго на плячы, а сусед, які сядзеў насупраць, зняў калошы, і ногі паклаў яму на калені, зрэшты, у чыстых шкарпэтках.

Бліжэй да паўночы ён пачаў правальвацца нібы ў сон, а можа, толькі ў яшчэ большую абыякавасць. Ён захінуў фіранкаю вагонны ліхтар, прыкрыў вочы і думаў, што гэтая дзіўная апатыя скончыцца з узыходам сонца. Але яна не скончылася, наадварот, працягвалася і ўзмацнялася. Не было яму ад гэтага ані добра, ані кепска, так сабе.

Потым узялі ў яго пашпарт, потым з’еў ён сняданак, купіў новы білет, загадаў перанесці рэчы ў іншы цягнік і рушыў далей. Новая станцыя, новая змена цягнікоў, новая язда… Вагон трэсла, колы грукаталі, лакаматыў пасвістваў, затрымліваўся… Пачалі сядаць людзі, якія размаўлялі па-нямецку: двое, трое… Потым зусім зніклі людзі, якія размаўлялі па-польску, і вагон напоўніўся ўжо аднымі немцамі.

Мяняўся таксама і краявід. За насыпамі пайшлі лясы, дзе дрэвы стаялі роўнымі шэрагамі, як жаўнеры. Зніклі драўляныя хаты з саламянымі стрэхамі, і ўсё часцей пачалі з’яўляцца двухпавярховыя дамкі з чарапічнымі дахамі ў атачэнні садоў. Зноў прыпынак, зноў язда. Нейкі вялізны горад… А! Гэта, хіба, Берлін… Зноў язда… У вагон сядаюць людзі, якія размаўляюць яшчэ па-нямецку, але ўжо нібы з акцэнтам. Потым ноч і сон… Не, гэта не сон, а толькі апатыя.