ЛЯЛЬКА

З’яўляюцца два французы ў купэ. Краявід зусім іншы: шырокі далягляд, узгоркі, вінаграднікі. Там-сям – вялікія двухпавярховыя дамы, старыя, але трывалыя, у засені дрэў і апавітыя плюшчам. Зноў рэвізія валізак. Змена цягнікоў, і ў вагон уваходзяць два французы ды адна францужанка. Яны шумяць, нібы іх дзясяцера. Відно, што гэта людзі добра выхаваныя, але яны рагочуць, перасаджваюцца з месца на месца і просяць прабачэння ў Вакульскага, але за што – ён не разумее.

На адной са станцый ён піша Сузіну: “Парыж. Гранд Гатэль”¹⁹⁰ і аддае картку кандуктару вагона разам з нейкім банкнотам, не клапоцячыся, ані колькі ён даў, ані тым, ці дойдзе гэта тэлеграма. На наступнай станцыі нехта ўсоўвае яму ў руку скрутак банкнотаў, і – едуць далей. Вакульскі заўважае, што зноў ноч, і зноў трапляе ён у стан, які можа быць сном, а можа – толькі стратаю прытомнасці.

Вочы ў яго заплюшчаныя, ён думае, што спіць, што гэты дзіўны стан абыякавасці скончыцца ў Парыжы.

“Парыж!.. Парыж!.. (кажа ён сабе, працягваючы спаць). Я ж столькі гадоў марыў пра яго. Гэта пройдзе. Усё пройдзе!..”

Дзясятая гадзіна раніцы, новая станцыя. Цягнік спыняецца пад дахам: шум, крык, беганіна. На Вакульскага нападае адразу трое французаў, якія прапаноўваюць свае паслугі. Раптам нехта хапае яго за плячо.

– Ну, Станіслаў Пятровіч, тваё шчасце, што прыехаў…

Вакульскі глядзіць на нейкага велікана з чырвоным тварам ды канаплянаю барадою і, нарэшце, кажа:

– А, Сузін!

Яны абдымаюцца. Разам з Сузіным яшчэ два французы, адзін з якіх забірае ў Вакульскага квіток на рэчы.

– Тваё шчасце, што прыехаў, – кажа Сузін, цалуючы яго яшчэ раз. – Я ўжо думаў, што звар’яцею ў гэтым Парыжы без цябе…

“Парыж,” – думае Вакульскі.

– Але што я, – працягвае Сузін. – Ты ўжо гэтак заганарыўся сярод вашае паршывае шляхты, што пра мяне і думаць забыў, а шкода грошай… Страціў бы не менш за пяцьдзясят тысяч рублёў…

Два французы, спадарожнікі Сузіна, вяртаюцца і кажуць, што можна ехаць. Сузін бярэ пад руку Вакульскага і вядзе яго на пляц, дзе стаіць мноства амнібусаў і калясак адна- і двуконных з фурманамі ззаду або спераду. Яны робяць некалькі крокаў і знаходзяць двуконную каляску з лёкаем. Садзяцца і едуць.

– Зірні, – кажа Сузін, – гэта вуліца Лафаета¹⁹¹, а вось бульвар Маджэнта. Мы паедзем па Лафаета ажно да гатэля каля Оперы. Я табе кажу, гэта цуд, а не горад! А як убачыш яшчэ Елісейскія палі, а потым Рывалі побач з Сенай… Гэх! Я табе кажу, цуд, а не горад… Кабеты толькі занадта выпіхаюцца¹⁹². Але тут іншыя густы… Гэтак я рады, што ты прыехаў, пяцьдзясят тысяч рублёў, ці нават больш, нешта сабой уяўляюць… Вось, бачыш, Опера, а вось бульвар Капуцынаў, а вось і наша хата.

Вакульскі бачыць вялізны шасціпавярховы гмах у форме кліна, абкружаны жалезнаю балюстрадаю на вышыні трэцяга паверха, які стаіць на шырокай вуліцы, абсаджанай не вельмі старымі дрэвамі, поўнай омнібусаў, калясак, людзей конных і пешых. Рух такі, нібы палова Варшавы раптам пабегла паглядзець на нейкі выпадак, а вуліца гладкая, як падлога. Ён бачыць, што знаходзіцца ў самым цэнтры Парыжа, але не адчувае ані ўзрушанасці, ані цікаўнасці. Усё яму абыякава.

Каляска заязджае ў прыгожую браму, лёкай адчыняе дзверцы, яны выходзяць. Сузін бярэ Вакульскага пад руку і заводзіць у малы пакойчык, які праз момант пачынае падымаць іх угару.

– Гэта ліфт, – кажа Сузін. – У мяне тут два нумары. Адзін на другім паверсе за сто франкаў у дзень, а другі – на чацвёртым за дзесяць франкаў. І табе я ўзяў за дзесяць франкаў. Што зробіш, выстава!..

Яны выходзяць з ліфта ў калідор і праз момант трапляюць у элегантны пакой з мэбляю чырвонага дрэва, шырокім ложкам пад балдахінам і шафаю з вялікім люстрам замест дзвярэй.

– Сядай, Станіслаў Пятровіч. Хочаш есці, піць? Тут ці ў зале? Ну, пяцьдзясят тысяч твае… Я вельмі рады.

– Скажы мне, – азваўся, нарэшце, Вакульскі, – за што ж я маю атрымаць пяцьдзясят тысяч?..

– Можа, і больш.

– Добра, але за што?

Сузін кідаецца ў фатэль, счэплівае рукі на жываце і пачынае рагатаць.

– Якраз за тое, што пытаешся! Іншы не пытае, за што ён возьме грошы, толькі давай… А ты адзін хочаш ведаць, за што заробіш гэткія грошы. Ах ты, галубок!..

– Гэта не адказ.

– Зараз я табе адкажу, – працягвае Сузін. – Галоўнае, за тое, што ты мяне яшчэ ў Іркуцку чатыры гады розуму вучыў. Каб не ты, не быў бы я тым Сузіным, што цяпер. Ну, а я, Станіславе Пятровіч, я не ваш чалавек, за дабро плачу дабром…

– І гэта не адказ, – заўважыў Вакульскі.

Сузін паціснуў плячыма.

– У гэтым пакоі ўжо не чакай ты ад мяне іншага тлумачэння, а там, унізе, сам усё зразумееш. Можа, куплю крыху галантарэі парыжскае, а можа, з дзясятак купецкіх караблёў. Я па-французску ані ў зуб, і па-нямецку таксама, дык трэба мне такі чалавек, як ты…

– Я нічога не цямлю ў караблях.