ЛЯЛЬКА

Аднойчы, гэта было ў Францыі, яна наведвала металургічны завод. З’язджаючы з гары, дзе пад ясным сінім небам заставаліся лясы і лугавіны, яна ўбачыла ўнізе прорву, з якое падымаліся хмары чорнага дыму і клубы пары, і адкуль чуўся глухі грукат, скрыгатанне і сапенне машын. Потым яна ўбачыла печы, падобныя да вежаў сярэднявечных замкаў, якія дыхалі полымем, магутныя колы, што круціліся з хуткасцю бліскавіц, аграмадныя рыштаванні, якія самі рухаліся па рэйках, струмені распаленага дабяла жалеза і напаўголых работнікаў, падобных да бронзавых статуй з панурымі позіркамі. Над усім гэтым – крывавае зарыва, гул колаў, енкі мяхоў, грукат молатаў і нецярплівыя ўздыхі катлоў. А пад нагамі быццам ад страху дрыжэла зямля.

Тады ёй падалося, што з вышыняў шчаслівага Алімпа яна сышла ў безнадзейную прорву Вулкана, дзе цыклопы куюць перуны, якія могуць зруйнаваць сам Алімп. Ёй успомніліся легенды пра бунтоўных волатаў, пра канец гэтага прыгожага свету, у якім яна жыла, і першы раз яе, багіню, перад якой схілялі галовы маршалкі і сенатары, ахапіла трывога.

– Гэта страшныя людзі, тата, – ціха сказала яна бацьку.

Бацька маўчаў, толькі мацней прыціснуў яе локаць.

– Але кабетам яны нічога кепскага не зробяць?

– Так, нават яны, – адказаў пан Тамаш.

У тую ж хвіліну панне Ізабэле стала сорамна, што яна непакоіцца толькі за кабет, таму яна хуценька дадала:

– А калі нам, дык і вам не зробяць яны нічога кепскага…

Але пан Тамаш усміхнуўся і паківаў галавою. У той час шмат размоў было пра блізкі канец старога свету, і пан Тамаш сам глыбока адчуваў гэта, бо надзвычай цяжка стала атрымліваць грошы ад упаўнаважаных.

Наведванне фабрыкі стала важным момантам у жыцці панны Ізабэлы. З містычным пачуццём яна чытала вершы свайго далёкага кузіна Зыгмунта⁵⁸, і ёй здавалася, што цяпер яна пабачыла ілюстрацыю да “Нябоскае камедыі”. З тае пары ёй часта мроілася на змярканні, што на сонечнай гары, адкуль яе каляска з’язджала да фабрыкі, стаяць Акопы Святое Тройцы⁵⁹, а ў той даліне, поўнай дыму і пары, лагер бунтаўнікоў-дэмакратаў, гатовых у любы момант кінуцца на штурм і разбурыць яе прыгожы свет.

Толькі цяпер яна зразумела, як горача любіць тую сваю духоўную айчыну, дзе крыштальныя жырандолі замяняюць сонца, дываны – зямлю, статуі і калоны – дрэвы. Тую другую айчыну, што аб’ядноўвае арыстакратыю ўсіх народаў, раскошу ўсіх эпох і самыя лепшыя дасягненні цывілізацыі.

І гэта ўсё павінна было абрынуцца, знікнуць, распасціся!.. Юныя рыцары, якія спяваюць з такім натхненнем, танцуюць з такой грацыяй, выходзяць на двубоі з усмешкаю і гатовы скакаць у ваду на сярэдзіне возера па згубленую кветку?.. Павінны знікнуць і мілыя сяброўкі, што адорвалі яе гэткай пяшчотаю, апавядалі ёй гэтулькі дробных таямніц, седзячы ля яе ног, або, калі былі далёка, пісалі ёй такія доўгія-доўгія лісты, у якіх экзальтацыі спадарожнічала надта сумнеўная арфаграфія?

А гэтыя добрыя слугі, якія са сваімі панамі абыходзяцца так, нібы прысягнулі ім у вернасці, паслушэнстве і любові ажно да скону? А гэтыя мадысткі, якія заўсёды вітаюць яе з усмешкаю, ніколі не забываюцца на самыя дробныя дэталі яе туалета і ведаюць усё пра яе трыумфы? А гэтыя прыгожыя коні, якія так ляцяць, што і ластаўка магла б пазайздросціць, а гэтыя сабакі, разумныя і адданыя, як людзі, а гэтыя сады, дзе чалавечая рука ўзнесла пагоркі, ажывіла струмені, прыгожа сфармавала кроны дрэваў?.. І гэта ўсё магло б некалі знікнуць?..

Ад гэтых роздумаў у панны Ізабэлы з’явіўся на твары новы выраз – лагоднага смутку, які рабіў яе яшчэ прыгажэйшай. Казалі, што яна ўжо цалкам расквітнела.

Разумеючы, што вялікі свет з’яўляецца вышэйшым светам, панна Ізабэла паступова даведалася, што на гэтыя вышыні можна ўзбіцца і ўпэўнена на іх трымацца толькі з дапамогаю двух крылаў: нараджэння і маёнтка. А нараджэнне і маёнтак прыналежаць пэўным абраным сем’ям так, як кветка і плод апельсіна – апельсінаваму дрэву. Таксама вельмі верагодна, што добры Бог, калі бачыць дзве душы з прыгожымі прозвішчамі, з’яднаныя таямніцаю сакраманту, памнажае іх даходы і пасылае ім на выхаванне анёлка, які працягвае славу роду сваёю цнотаю, добрым выхаваннем і прыгажосцю. З гэтага вынікае абавязак быць абачлівым пры заключэнні шлюбу, на чым добра знаюцца старыя пані і пачцівыя паны. Галоўнае – удалы падбор прозвішчаў і маёнткаў. Каханне ж, не тое апантанае, пра якое мараць паэты, але сапраўднае хрысціянскае, з’яўляецца толькі пасля сакраманту, і яго абсалютна дастаткова, каб жонка ўмела прыгожа прэзентавацца дома, а муж – з годнасцю суправаджаць яе ў свеце.

Так было даўней і было добра, паводле адназначнага меркавання ўсіх матрон. Сёння на гэта забыліся і стала кепска: звычайнай справаю стаў мезальянс, і занепадаюць вялікія роды.

“І няма шчасця ў шлюбе”, – ціха дадавала панна Ізабэла, якой маладыя замужнія кабеты ўжо паведамілі не адзін сакрэт сямейнага жыцця.

З-за гэтых апавяданняў у яе нават з’явілася моцная агіда да замужжа і лёгкая пагарда да мужчын.