ЛЯЛЬКА

– Заклад пра Вакульскага. Бачыш, пан, было так. Яшчэ летась у студзені, калі Вакульскі цягаўся па Балгарыі, я сказаў Шпроту, што пан Станіслаў – вар’ят, што ён збанкрутуе і кепска скон+чыць… А сёння, уяві сабе, Дэклеўскі даводзіць, што гэта ён сказаў!.. Вядома, пайшлі мы ў заклад на кош піва, Шпрот вырашыў спрэчку на маю карысць, і вось мы ў цябе…

Падчас гэтага тлумачэння пан Шпрот паставіў на стол тры куфлі і адкаркаваў тры бутэлькі.

– Зірні толькі, пане Ігнацы, – казаў радца, падаючы яму поўны куфель, – колер старога мёду, пена, як смятана, а смак шаснаццацігадовае дзяўчыны. Пакаштуй… Які смак і які прысмак! Каб заплюшчыў вочы, дык прысягнуў бы, што гэта эль… О!.. бачыш?.. Я б сказаў, што перад такім півам варта рот прапаласкаць. Скажы цяпер сам, даводзілася табе піць нешта падобнае?..

Жэцкі выпіў паўкуфля.

– Добрае, – сказаў ён. – Чаму ж, аднак, прыйшло пану радцу ў галаву, што Вакульскі збанкрутаваў?

– Бо ніхто ў горадзе іначай не гаворыць. Бо чалавек грашавіты, з клёпкамі ў галаве, які нікога не прыкончыў, не ўцякае з гораду Бог ведае куды…

– Вакульскі паехаў у Маскву.

– Байкі!.. Гэтак ён вам сказаў, каб сляды замесці. Але сам сябе выкрыў, калі нават грошай выракся…

– Чаго выракся?.. – спытаў ужо разгневаны пан Ігнацы.

– Тых сваіх грошай, якія ў банку, а перадусім у Шлянгбаўма… Гэта ж разам складае больш за дзвесце тысяч рублёў… Хто такую суму пакідае без распараджэння, проста выкідае на сметнік, дык той або вар’ят, або… нарабіў нечага такога, што баіцца платы прычакаць… Ва ўсім горадзе суцэльнае абурэнне супраць гэтага… гэтага… нават імя яго называць не хачу…

– Радца, забываешся!.. – закрычаў Жэцкі.

– Розум траціш, пане Ігнацы, заступаючыся за гэткага чалавека, – закрычаў у адказ радца. – Падумай! Паехаў ён па грошы куды?.. На вайну турэцкую… На вайну турэцкую! Ці разумееш ты значэнне гэтых слоў? Там зарабіў капітал, але якім чынам?.. Якім чынам можна за паўгода зарабіць паўмільёна рублёў?..

– Бо меў у абароце дзесяць мільёнаў рублёў, – адказаў Жэцкі, – дык нават менш зарабіў, чым мог…

– Але чые ж гэта былі мільёны?

– Сузіна… купца… яго прыяцеля…

– Вось!.. Але няважна, хай сабе ў гэтым выпадку не зрабіў ён ніякага паскудства… Што ж, аднак, за справы былі ў яго ў Парыжы, а пазней у Маскве, дзе ён таксама шмат зарабіў?.. А прыгожа было нішчыць краёвую прамысловасць, каб даць васямнаццаць працэнтаў дывідэндаў кучцы арыстакратаў толькі дзеля таго, каб уплішчыцца да іх?.. А прыгожа прадаваць суполку жыдам і, нарэшце, уцякаць, пакідаючы тысячы людзей у галечы або няпэўнасці?.. Робіць гэтак добры абывацель і чалавек пачцівы?.. Ну, пі, пане Ігнацы!.. – закрычаў ён і стукнуў сваім келіхам аб ягоны. – Нашае кавалерскае!.. Пане Шпрот, пакажы, на што здольны… не зняслаўся пры хворым…

– Годзе!.. – азваўся доктар Шуман, які ўжо некалькі хвілін стаяў на парозе, не здымаючы капелюша. – Годзе!.. А што, панове, вы агенты бюро пахавальных паслуг, што гэткім чынам майго пацыента рыхтуеце?.. Казімір! – загукаў ён слугу. – Выкінь гэтыя бутэлькі ў сенцы… А паноў прашу развітацца… Шпіталь, хоць і на адну асобу, гэта не шынок… Гэтак пан выконвае мае парады?.. – звярнуўся ён да Жэцкага. – Пан, маючы парок сэрца, будзе ладзіць мне тут папойкі?.. Можа, яшчэ дзевак сабе паклічаце?.. Дабранач панам… – сказаў ён радцу і Шпроту. – І няма чаго ладзіць мне тут піўнуху, бо я абвінавачу вас у забойстве…

Панове радца Вянгровіч і агент Шпрот выбраліся гэтак хутка, што, каб не густы дым ад іх цыгар, можна было б падумаць, што нікога ў пакоі і не было.

– Адчыні акно! – загадаў слугу доктар. – Авой, авой, – іранічна зірнуў ён на Жэцкага. – Твар у чырвоных плямах, вочы блішчаць, пульс такі, што на вуліцы чуваць…

– Чуў пан, што ён казаў пра Стаха?.. – спытаў Жэцкі.

– Мае рацыю, – адказаў Шуман. – Увесь горад так гаворыць, хоць яны і памыляюцца, называючы Вакульскага банкрутам, бо ён толькі паўдурак таго тыпу, які я назваю польскімі рамантыкамі.

Жэцкі глядзеў на яго амаль спалохана.

– Не глядзі на мяне так, – спакойным голасам працягваў Шуман. – Лепш падумай, ці не маю я рацыі. Гэты чалавек ніколі ў жыцці, бадай, не дзейнічаў свядома… Пакуль быў крамнікам, думаў пра вынаходніцтвы і пра ўніверсітэт. Калі паступіў ва ўніверсітэт, пачаў бавіцца ў палітыку. Пазней, замест таго, каб узбагачацца, стаў вучоным ды вярнуўся сюды голы і босы, і каб не Мінцлёва, памёр бы з голаду… Нарэшце, пачаў рабіць грошы, але не як купец, а як закаханы ў панну, якая за шмат гадоў займела сталую рэпутацыю шалахвосткі. Дык мала таго, ужо маючы ў руках і панну, і маёнтак, кінуў усё, і дзе ён цяпер, чым займаецца?.. Скажы мне, пан, калі ты такі разумны… Паўдурак, скончаны паўдурак! – казаў Шуман, махаючы рукою. – Чыстакроўны польскі рамантык, што вечна шукае нечага па-за рэальнасцю…

– Ці паўторыць гэта доктар у вочы Вакульскаму, калі той вернецца? – спытаў Жэцкі.

– Я сто разоў яму гэта казаў, а калі больш ужо не скажу, дык толькі таму, што ён не вернецца…

– Чаго яму не вярнуцца… – прашаптаў Жэцкі і спалатнеў.