ЛЯЛЬКА

– Што да лічбы гэтых памылак, я, з дазволу пані, маю ўласнае меркаванне, а што да нявіннасці… Божа міласэрны! У якім жа вартым жалю становішчы я апынуўся, што не ведаю нават, як далёка сягала іх нявіннасць.

– Пан дапускае?.. – сурова спытала яго пані Вансоўская.

– Я ўжо нічога не дапускаю, – холадна адказаў Вакульскі. – Толькі ведаю, што на маіх вачах пад выглядам ні да чаго не абавязваючай добразычлівасці займаліся звычайнымі амурнымі справамі, і гэтага мне досыць. Я разумею жонку, якая ашуквае мужа, бо яна можа спасылацца на путы, накладзеныя на яе замужжам. Але каб кабета вольная ашуквала чужога сабе чалавека… Ха-ха-ха! Гэта ўжо, далібог, спартыўны інтарэс… Яна ж мела права выбраць і Старскага, і ўсіх іх… Але не! Ёй трэба было мець у сваёй свіце яшчэ блазна, які сапраўды яе кахаў, які гатовы быў дзеля яе ўсім ахвяраваць… І дзеля апошняга ўжо зганьбавання чалавечае натуры менавіта з маіх грудзей хацела яна зрабіць шырму сабе разам са сваімі каханкамі… Спадзяюся, пані разумее, як мусілі насміхацца з мяне гэтыя людзі, якім гэтак танна абыходзілася яе прыхільнасць?.. І ці адчувае пані, што за пекла быць гэткім пасмешышчам, як я, і быць гэткім няшчасным? Так добра бачыць сваё падзенне і разумець, якое яно незаслужанае?..

У пані Вансоўскае дрыжалі вусны. Яна з цяжкасцю стрымлівалася ад слёз.

– Можа, усё гэта толькі ўяўленні? – заўважыла яна.

– Ну не, пані… Пакрыўджаная годнасць – гэта не ўяўленне.

– І што далей?..

– Што ж далей? – паўтарыў Вакульскі. – Я спахапіўся, авалодаў сабою, і цяпер задаволены хіба тым, што трыумф маіх сапернікаў у адносінах да мяне, прынамсі, не быў поўны.

– І гэта рашэнне нязменнае?..

– Пані, я разумею кабету, якая аддаецца кахаючы або прадаецца з беднасці, але каб зразумець гэту духоўную прастытуцыю, якою займаюцца без патрэбы, холадна, захоўваючы цнатлівы выгляд, на гэта мне ўжо не стае розуму.

– Дык ёсць рэчы, якіх няможна прабачыць? – спытала яна ціха.

– Хто і каму мусіць прабачыць?.. Пана Старскага, хіба, ніколі гэта не абразіць, ён, можа, нават будзе рэкамендаваць сваіх прыяцеляў. А пра рэшту можна і не дбаць, маючы гэткае шматлікае і дабранае таварыства.

– Яшчэ слоўца, – сказала пані Вансоўская, прыўздымаючыся. – Хацелася б ведаць, якія ў пана намеры…

– Каб жа я сам іх ведаў!..

Яна падала яму руку.

– Развітваюся з панам.

– Зычу пані шчасця.

– О!.. – уздыхнула яна і хутка выйшла ў другі пакой.

“Здаецца мне, – думаў Вакульскі, спускаючыся па лесвіцы, – што за раз зрабіў я дзве справы… Хто ведае, ці не мае рацыі Шуман…”

Ад пані Вансоўскае ён паехаў да Жэцкага. Стары крамнік быў вельмі зблажэлы і ледзь падняўся з фатэля. Вакульскага глыбока ўзрушыў яго выгляд.

– Гневаешся, стары, што гэтак даўно я не быў у цябе? – сказаў ён, паціскаючы яму руку.

Жэцкі смутна паківаў галавою.

– Хіба я не бачу, што з табою робіцца… – адказаў ён. – Бяда… бяда на свеце!.. Усё горш ды горш…

Вакульскі сеў і задумаўся, Жэцкі працягваў:

– Бачыш, Стах, я ўжо мяркую, што час мне ісці да Каца ды маіх аднапалчанаў, бо шчэраць недзе на мяне зубы, што я гэтакі маруда… Я ведаю: што б ты ні вырашыў, усё будзе добра ды разумна, але… можа, больш практычна было б табе ажаніцца са Стаўскаю?.. Яна ж нібы твая ахвяра…

Вакульскі схапіўся за галаву.

– Божа міласэрны! – закрычаў ён. – Калі ж я вызвалюся ад гэтых баб?.. Адна ганарылася, што я стаў яе ахвяраю, другая – сама мая ахвяра, трэцяя жадае стаць маёй ахвяраю ды яшчэ знайшоўся б добры дзясятак, кожная з якіх прыняла б мяне і мой маёнтак у ахвяру… Дзіўны край, дзе бабы граюць першую скрыпку і дзе няма іншых клопатаў, а толькі – шчаслівае або няшчаснае каханне!

– Ну, ну, ну, – спыніў яго Жэцкі, – я ж цябе за карак не цягну!.. Толькі, бачыш, казаў мне Шуман, што табе абавязкова трэба завесці раман…

– І-і-і… не!.. Мне, хутчэй, трэба змяніць клімат, і гэтыя лекі я ўжо сабе выпісаў.

– З’язджаеш?

– Не пазней чым заўтра – у Маскву, а потым… куды Бог дасць…

– Маеш нейкія планы? – таямніча спытаў Жэцкі.

Вакульскі задумаўся.

– Яшчэ нічога не ведаю, вагаюся, нібы сяджу на дзесяціпрацэнтнай гушкалцы. Часам, здаецца мне, што зраблю яшчэ нешта дзеля свету…

– Авой, гэта… гэта…

– Але часам агортвае мяне такая дэпрэсія, што хацеў бы, каб зямля праглынула мяне і ўсё, чаго я датыкаўся…

– Гэта неразумна… неразумна… – заўважыў Жэцкі.

– Я ведаю… Дык я б на тваім месцы не дзівіўся ані таму, што імя маё яшчэ прагучыць, ані таму, што скончыў я ўсе рахункі са светам…

Яны сядзелі разам да позняга вечара.

Праз некалькі дзён разышлася чутка, што Вакульскі некуды раптоўна з’ехаў і, можа, назаўсёды.

Усю яго маёмасць, ад мэблі да каляскі з коньмі, набыў Шлянгбаўм за досыць нізкі кошт.

ДЗЁННІК СТАРОГА КРАМНІКА

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

“Ужо некалькі месяцаў ходзіць чутка, што 26 чэрвеня гэтага года загінуў у Афрыцы князь Людвік Напалеон, сын імператара. Да таго ж, загінуў у бітве з дзікім народам, пра якога невядома, ані дзе той жыве, ані як называецца, бо зулусамі, прынамсі, аніводзін народ звацца не можа.