ЛЯЛЬКА

“Ён, можа, у Індыі ўжо, – думаў ён. – Дык у канцы верасня мушу мець вестку… Ну, спазненне ў такіх выпадках з’ява нярэдкая, але за кастрычнік адказваю галавою…”

Сапраўды, у вызначаны тэрмін прыйшлі весткі пра Вакульскага, але вельмі дзіўныя.

Аднойчы вечарам у канцы верасня наведаў пана Ігнацы Шуман і са смехам сказаў:

– Пабач, пане, як той паўдурак насмяшыў людзей. Арандар з Заслаўка казаў Шлянгбаўму, што фурман нябожчыцы старшынёвай бачыў нядаўна Вакульскага ў заслаўскім лесе. Апісваў нават, як той быў апрануты, на якім кані ехаў…

– Магчыма! – жвава згадзіўся пан Ігнацы.

– Фарс!.. Дзе Крым, а дзе Рым, дзе Індыя, а дзе Заславак? – адказаў доктар. – Пагатоў амаль у гэты ж час іншы жыдок, які гандлюе вугалем, зноў жа, бачыў Вакульскага – у Дамбраве… І нават больш, нібы даведаўся, што Вакульскі купіў у аднаго дарожніка-п’яніцы два дынамітныя набоі… Ну, ужо гэткую лухту пан бараніць не будзе?..

– Але што б гэта магло значыць?..

– Нічога. Відавочна, Шлянгбаўм мусіў абвесціць узнагароду сярод жыдоў, калі даведаецца нехта з іх пра Вакульскага, дык кожны цяпер будзе заўважаць Вакульскага ці не ў мышынай нары… І святы рубель творыць празорцаў!.. – закончыў доктар з іранічнаю ўсмешкаю.

Жэцкі мусіў прызнаць, што чуткі не мелі сэнсу, а тлумачэнне іх Шуманам было цалкам рацыянальнае. Нягледзячы на гэта, ён стаў больш непакоіцца за Вакульскага.

Непакой, аднак, змяніўся сапраўднаю трывогаю, калі яўным стаў факт, які не пакідаў сумневаў. І вось які: у першы дзень кастрычніка адзін з натарыусаў паклікаў да сябе пана Ігнацы і паказаў яму акт, складзены Вакульскім перад ад’ездам у Маскву. Гэта быў фармальны тастамент, у якім Вакульскі распарадзіўся пакінутымі ў Варшаве грашыма, з якіх семдзесят тысяч расейскіх рублёў ляжалі ў банку, а сто дваццаць тысяч расейскіх рублёў – у Шлянгбаўма.

Для людзей чужых гэта распараджэнне было яшчэ адным доказам вар’яцтва Вакульскага. Жэцкаму, аднак, здалося яно вельмі лагічным. Распарадчык запісаў аграмадную суму – сто сорак тысяч расейскіх рублёў – Ахоцкаму, дваццаць пяць тысяч расейскіх рублёў – Жэцкаму, дваццаць тысяч расейскіх рублёў Гэленцы Стаўскай. Апошнія пяць тысяч расейскіх рублёў ён раздзяліў паміж сваімі даўнімі слугамі або ўбогімі знаёмымі. З гэтае сумы атрымалі па пяцьсот рублёў: Венгелек, сталяр з Заслаўля, Высоцкі, фурман з Варшавы, і другі Высоцкі, яго брат, чыгуначнік са Скернавіц.

Вакульскі шчыра прасіў абдараваных, каб тыя прынялі ад яго, як ад памерлага, а натарыуса абавязаў не агалошваць акт да першага кастрычніка.

Сярод людзей, якія ведалі Вакульскага, пачаліся размовы, папаўзлі плёткі, не было недахопу і ў інсінуацыях ды абразах… А Шуман у размове з Жэцкім выказаў гэткую думку:

– Пра распараджэнне наконт пана я даўно ведаў… Ахоцкаму ён даў амаль мільён злотых, бо адкрыў у ім такога самага вар’ята… Ну, і прэзент для дачушкі прыгажуні пані Стаўскае я разумею, – усміхнуўся ён. – Адно мяне інтрыгуе…

– Што ж менавіта? – спытаў Жэцкі, падціскаючы вусны.

– Адкуль сярод абдараваных узяўся гэты чыгуначнік Высоцкі?.. – закончыў Шуман.

Ён занатаваў яго імя і прозвішча ды пайшоў у задуменні.

Вялікі непакой турбаваў Жэцкага, што магло стацца з Вакульскім, чаму ён распарадзіўся спадчынаю, і чаму зрабіў гэта як чалавек, што думае пра блізкую смерць… Але тут здарыліся выпадкі, якія абудзілі ў пана Ігнацы іскру надзеі альбо да пэўнай ступені растлумачылі дзіўныя паводзіны Вакульскага.

Перадусім Ахоцкі, якому паведамілі пра дар, не толькі адразу ж адказаў з Пецярбурга, што прымае яго і ўсю гатоўку хоча мець у пачатку лістапада, але яшчэ забяспечыў сабе ў Шлянгбаўма працэнт за месяц кастрычнік.

Апроч таго, ён напісаў Жэцкаму ліст з пытаннем: ці не даў бы той са свайго капіталу дваццаць адну тысячу рублёў гатоўкаю замест сумы, якая будзе выплачвацца яму на Святога Яна з грошай, што Ахоцкі мае на іпатэцы вясковага маёнтка.

“Вельмі залежыць мне, – закончыў ён свой ліст, – каб усё, што я маю, было ў маіх руках, бо ў лістападзе абавязкова мушу паехаць за мяжу. Растлумачу гэта пану пры асабістай размове…”

“Чаго ён надумаў ехаць за мяжу і чаго забірае ўсе грошы?.. – пытаў сам у сябе Жэцкі. – Чаму, нарэшце, адкладае тлумачэнні да сустрэчы?..”

Вядома, ён згадзіўся на прапанову Ахоцкага. Яму здавалася, што ў гэтым раптоўным ад’ездзе і таямнічасці ёсць нешта аптымістычнае.

“Хто ведае, – думаў ён, – ці паехаў Стах у Індыю са сваёю паловай мільёна?.. Можа, яны з’едуцца з Ахоцкім у Парыжы, у таго дзівака Гейста. Нейкія металы… нейкія балоны… Відавочна, яны хочуць трымаць усё ў сакрэце, прынамсі, да часу…”

Але ўсе яго разлікі сапсаваў Шуман, які пры нейкай нагодзе паведаміў:

– Даведваўся я ў Парыжы пра таго слаўнага Гейста, бо думаў, можа, Вакульскі хоча ў яго атабарыцца. Ну, але Гейст, некалі вельмі здольны хімік, цяпер ужо скончаны вар’ят… Уся акадэмія рагоча з яго ідэяў!..

Кпіны акадэмікаў з Гейста моцна пахіснулі надзеі Жэцкага. Ужо хто-хто, але французская акадэмія здольная была ацаніць вартасць тых металаў ці балонаў… А калі мудрагелі вырашылі, што Гейст вар’ят, дык ужо Вакульскаму, хіба, не было чаго там рабіць.