ЛЯЛЬКА

Раз ён прыйшоў да Жэцкага раніцаю і быў такі ўзрушаны, што нават не заўважыў адсутнасці гальштука на сваёй шыі.

– Ведаеш, пан, – гучна абвясціў ён, – цікавыя рэчы даведаўся я пра Вакульскага!..

Пан Ігнацы паклаў на стол нож і відэлец, бо якраз еў біфштэкс з брусніцамі, і адчуў, як забалела ў плячах.

– Што здарылася? – спытаў ён слабым голасам.

– Стасік проста малайчына!.. – сказаў Шуман. – Знайшоў я таго чыгуначніка Высоцкага ў Скернавіцах, распытаў яго, і ведаеш, пан, што адкрылася?

– Адкуль жа я магу ведаць?.. – спытаў Жэцкі, якому на момант пацямнела ў вачах.

– Уяві сабе, пан, – казаў узбуджаны Шуман, – што… гэтае быдла… гэтая жывёліна… тады ў маі, калі ехаў з Ленцкімі ў Кракаў, кінуўся ў Скернавіцах пад цягнік!.. Высоцкі яго выратаваў…

– Э!.. – прамармытаў Жэцкі.

– Нічога не э! Так і было. Дык я бачу, што каханы Стасічак у дадатак да рамантызму меў яшчэ манію самазабойства… На ўвесь свой маёнтак пайшоў бы ў заклад, што ён ужо нежывы!..

Раптам доктар змоўк, бо заўважыў, як страшна змяніўся твар пана Ігнацы. Ён спалохаўся, амаль на руках занёс таго на ложак і даў сабе слова ніколі больш не кранаць гэтага пытання.

Але лёс распарадзіўся іначай.

У канцы кастрычніка паштальён аддаў Жэцкаму ліст на імя Вакульскага.

Ліст быў з Заслаўля, почырк каравы.

“Няўжо ад Венгелька…” – падумаў пан Ігнацы і адкрыў канверт.

“Вяльможны пане! – пісаў Венгелек. – У першых словах дзякуем вяльможнаму пану за памяць пра нас і за тыя пяцьсот рублёў, якімі нас вяльможны пан зноў абдараваў, і за ўсё дабрадзейства, якое мелі мы з шчодрае рукі пана, дзякуем. Маці мая, жонка мая і я… Па-другое, усе мы трое пытаемся, як жывецца-можацца вяльможнаму пану, і ці пан шчасліва вярнуўся дадому. Пэўна, так і ёсць, бо іначай не паслаў бы нам пан свайго цудоўнага падарунка. Толькі жонка мая вельмі непакоіцца за вяльможнага пана і начамі не спіць, яна хацела нават, каб я сам у Варшаву ехаў. Вядома, кабета.

Бо ў нас, вяльможны пане, у верасні, у той самы дзень, калі вяльможны пан дарогаю да замка спаткаў маю маці на картоплях, здарылася вялікае здарэнне. Толькі маці вярнулася з поля і ставіла вячэру, аж у замку два разы гэтак страшна грымнула, нібы пярун, а ў мястэчку шыбы задрыжалі. У маці гарнушак выпаў з рук, і яна зараз жа да мяне: “Ляці да замка, бо там, можа, бавіцца яшчэ пан Вакульскі. Каб хаця бяды не нарабілася”.

Я і паляцеў зараз жа.

Хрысце Пане! Ледзь я пазнаў гару. З чатырох сцен замка, якія яшчэ моцна трымаліся, засталася толькі адна, а тры разляцеліся на друз. Камень, на якім мы год таму выбілі верш, разбіты не менш, чым на дваццаць кавалкаў, а ў тым месцы, дзе была заваленая студня, утварыўся дол, і друзу насыпалася, нібы ў стадолу. Я думаю, гэтыя муры самі абваліліся ад старасці, але маці кажа, што гэта, можа, каваль нябожчык, той, пра якога я вяльможнаму панству расказваў, гэтакі жарт учыніў.

Нікому не кажучы, што вяльможны пан ішоў тады да замка, цэлы тыдзень пераграбаў я той друз: ці, барані Божа, не здарылася бяды. І толькі калі нічагусенькі там не знайшлося, усцешыўся я так моцна, што на тым месцы стаўлю святы крыж, цалкам дубовы, не фарбаваны, каб была памяць, як вяльможны пан у бяду не трапіў. Але жонка мая, па жаночай звычцы, непакоіцца… Дык таму я пакорна малю вяльможнага пана, каб даў нам знаць пра сябе, што жывы і здаровы…

Ксёндз пробашч гэтакі парадзіў мне выразаць надпіс на крыжы: “Non omnis moriar...”²⁵⁸

Каб людзі ведалі, што хоць стары замак – памятка даўніх часоў – і рассыпаўся на кавалкі, але ж ён не загінуў цалкам, і яшчэ нямала засталося, каб пабачылі нават нашы ўнукі…”

– Дык Вакульскі быў у краі!.. – усцешана выгукнуў Жэцкі і паслаў па доктара, запрашаючы прыйсці зараз жа.

Менш як праз чвэрць гадзіны з’явіўся Шуман. Два разы прачытаў ён ліст і са здзіўленнем пазіраў на павесялелы твар пана Ігнацы.

– Што доктар скажа?.. – трыумфальна спытаў Жэцкі.

Шуман здзівіўся яшчэ мацней.

– Што я скажу?.. – паўтарыў ён. – Сталася тое, што я прадказваў Вакульскаму яшчэ перад яго выездам у Балгарыю… Гэта ж ясна, Стах забіўся ў Заслаўлі.

Жэцкі ўсміхнуўся.

– Але ж падумай, пане Ігнацы, – казаў доктар, з цяжкасцю стрымліваючы хваляванне. – Падумай, бачылі яго ў Дамброве, як купляў набоі, потым бачылі яго ў ваколіцах Заслаўка, а потым, нарэшце, у самім Заслаўлі. Думаю, што ў замку нешта адбылося паміж ім і тою… тою грахаводніцаю… Бо ён нават мне раз сказаў, што хацеў бы праваліцца скрозь зямлю. Гэтак глыбока, як студня заслаўская…

– Каб ён хацеў забіцца, мог зрабіць гэта раней… Зрэшты, і пісталета хапіла б, навошта дынаміт, – адказаў Жэцкі.

– Дык і забіваўся ж… Але да апошняе цалі была гэта апантаная бестыя, дык пісталета яму было мала… Яму лакаматыў падавай, каб загінуць… Самазабойцы бываюць пераборлівыя, я ведаю!..

Жэцкі круціў галавою і ўсміхаўся.

– Дык што, да д’ябла, сам пан пра гэта думае?.. – злосна закрычаў Шуман. – Ці маеш іншую нейкую гіпотэзу?..