ЛЯЛЬКА

– Няхай вас мільён д’яблаў раздзярэ!.. – крыкнуў пан Ігнацы.

Ён выбег з крамы і старанна замкнуў дзверы на ключ.

“Пасядзі ж там да раніцы, калі табе блага!.. Ды яшчэ памятку пакінь свайму гаспадару,” – прамармытаў ён.

Пан Ігнацы не мог заснуць усю ноч. А як яго кватэра была праз сенцы ад крамы, дык а другой гадзіне ён пачуў нясмелы стук з крамы і прыглушаны голас Гутморгена, які прасіўся:

– Пане Жэцкі, няхай пан адчыніць… Я зараз жа вярнуся…

Хутка, аднак, усё сціхла.

“О, галганы! – думаў Жэцкі і круціўся на ложку. – Гэта вы на мяне глядзіце, як на злодзея… Ну пачакайце ж!..”

А дзявятай раніцы ён пачуў, як Шлянгбаўм вызваліў Гутморгена, а потым загрукаў яму ў дзверы. Аднак не азваўся, а калі прыйшоў Казімір, загадаў, каб той ніколі не пускаў Шлянгбаўма.

“Перабяруся адсюль, – казаў ён сабе, – бадай, пасля Новага года… Нават каб давялося жыць на паддашку або ў гатэльным нумары… Мяне зрабілі злодзеем!.. Стах давяраў мне тысячы, а гэтая пачвара трасецца над сваім тандэтным таварам…”

Апоўдні ён напісаў два доўгія лісты: адзін да пані Стаўскае, з прапановаю вярнуцца ў Варшаву і супольна з ім адчыніць краму, другі – да Лісецкага, пытаючыся, ці не захацеў бы той заняць у іх пасаду…

Пакуль ён пісаў ды перачытваў лісты, зласлівая ўсмешка не сыходзіла ў яго з твару.

“Уяўляю сабе міну Шлянгбаўма, – думаў ён, – калі ў яго пад носам з’явяцца канкурэнты. Хе-хе-хе!.. Мяне загадаў пільнаваць… Дажыўся! Распанеў блазан… Хе-хе-хе!..”

У гэты момант ён зачапіў рукавом пяро, якое ўпала са стала на падлогу. Жэцкі нахіліўся, каб падняць яго, і раптам адчуў нечаканы боль у грудзях, нібы хто прабіў лёгкія вострым ножыкам. На момант сцямнела ў вачах, і ён адчуў млоснасць, дык, не падымаючы пяра, ён з фатэля перайшоў на шэзлонг і прылёг.

“Буду апошнім ёлупам, – думаў ён, – калі праз пару гадоў Шлянгбаўм не выберацца назад на свае Налеўкі… Дурань стары з мяне!.. Турбаваўся пра Банапарта, пра ўсю Еўропу, а тым часам пад бокам дробны спекулянт гэтак увабраўся ў сілу, што загадвае пільнаваць мяне, як злодзея… Ну, але будзе навука на ўсё жыццё… Перастанеце ўжо называць мяне рамантыкам ды фантазёрам…”

Нешта нібы захрасла ў яго левым лёгкім.

“Астма?.. – прамармытаў ён. – Мушу сур’ёзна лячыцца. Іначай праз пяць-шэсць гадоў стану калекам… Ах, каб паклапаціўся я пра гэта гадоў дзесяць таму!..”

Ён прыкрыў вочы, і здавалася яму, што ўсё яго жыццё, ад хвіліны цяперашняе ажно да дзяцінства, разгорнутае перад ім у выглядзе панарамы, уздоўж якое ён плыве ў надзіва спакойным руху… Нязвыкла было толькі, што кожная карціна, якую ён мінаў, сціралася з памяці назаўсёды, і ўжо ніяк не мог ён прыгадаць таго, на што глядзеў хвіліну раней. Вось абед у гатэлі Еўрапейскім з нагоды адкрыцця новае крамы… Вось старая крама, а ў ёй панна Ленцкая размаўляе з Мрачэўскім… Вось ягоны пакой з закратаваным акном, куды толькі што ўвайшоў Вакульскі, які вярнуўся з Балгарыі…

“Хвілінку… а што я бачыў перад гэтым…” – думаў ён.

Вось сутарэнне Гопфера, дзе ён пазнаёміўся з Вакульскім… А вось поле бою, дзе блакітны дым падымаецца над лініямі сініх ды белых мундзіраў… А вось стары Мінцаль сядзіць у фатэлі і торгае за шнурок казака, што вісіць у акне…

“Ці я сапраўды гэта бачыў, ці ўсё гэта толькі сніў?.. Божа міласэрны…” – прашаптаў ён.

Цяпер здавалася яму, нібы ён малы хлопец і ў той час, калі бацька гутарыць з панам Рачкам пра імператара Напалеона, ён уцёк на паддашак і праз круглае акенца глядзіць на Віслу ў бок Прагі… Паступова, аднак, вобраз прадмесця затуманіўся ў яго перад вачыма і засталося толькі акенца. Спачатку было яно вялікае, як міса, а потым зменшылася да памераў срэбранае манеты…

З усіх бакоў адначасова ахоплівала яго забыццё і цемра, а хутчэй, непраглядная чарната, сярод якое толькі гэта акенца свяціла, нібы зорка з няспынна гаснучым бляскам.

Нарэшце, і гэта апошняя зорка згасла…

Можа, ён убачыў яе зноў, але ўжо не над зямным гарызонтам.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --

А другой гадзіне прыйшоў слуга пана Ігнацы Казімер. Ён прынёс кош талерак і пачаў з грукатам расстаўляць іх на стале, а калі пабачыў, што пан не абуджаецца, загукаў:

– Калі ласка, пане, абед астыне…

А як пан Ігнацы і тады не паварушыўся, Казімер падышоў да шэзлонга ды паклікаў:

– Калі ласка, пане…

Раптам ён адступіў, выбег у сенцы і загрукаў у тыльныя дзверы крамы, дзе быў яшчэ Шлянгбаўм ды адзін з крамнікаў.

Шлянгбаўм адчыніў дзверы.

– Чаго ты хочаш? – злосна спытаў ён слугу.

– Калі ласка, пане… З нашым панам нешта здарылася…

Шлянгбаўм асцярожна ўвайшоў у пакой, зірнуў на шэзлонг і таксама адступіў…

– Бяжы па доктара Шумана!.. – загадаў ён. – Я не хачу сюды заходзіць…

У гэты час у доктара быў Ахоцкі і расказваў таму, што ўчора раніцаю вярнуўся з Пецярбурга, а апоўдні правёў на венскі цягнік сваю кузіну, панну Ізабэлу Ленцкую, якая паехала за мяжу.

– Уяві сабе, пане, – скончыў ён, – яна ідзе ў кляштар!..

– Панна Ізабэла?.. – не даў веры Шуман. – Што ж гэта, яна мае намер нават Пана Бога спакушаць, ці толькі шукае адпачынку пасля турботаў, каб больш пэўным крокам пайсці замуж?