ЛЯЛЬКА

– Маю. Стаха вярэдзілі ўспаміны пра той замак, дык ён хацеў яго знішчыць, як Ахоцкі знішчыў грэчаскую граматыку, калі перапрацаваўся. Гэта яшчэ і адказ той панне, якая, падобна, штодня ездзіла тужыць да тых камянёў…

– Але ж гэта дзяцінства!.. Саракагадовы чалавек не можа рабіць вучнёўскіх учынкаў…

– Пытанне тэмпераменту, – адказаў Жэцкі спакойна. – Адны адсылаюць назад усе памяткі, а ён сваю высадзіў у паветра… Шкада толькі, не было тае Дульсінеі сярод камянёў.

Доктар задумаўся.

– Апантаная бестыя!.. Але дзе ж ён падзеўся, калі жывы?..

– Якраз цяпер ён вандруе з лёгкім сэрцам. А не піша, бо мы ўжо, відаць, усе яму абрыдлі… – цішэй скончыў пан Ігнацы. – Зрэшты, каб ён там загінуў, застаўся б нейкі след…

– Што ж, не даў бы слова, што пан не мае рацыі, хоць я ў гэта не веру, – прамармытаў Шуман.

Ён сумна пахітаў галавою і працягваў:

– Рамантыкі мусяць вымерці. Як ні круці. Цяперашні свет не для іх… Не засталося ўжо ніякіх таямніц, дык не верым мы ні ў кабет, падобных да анёлаў, ні ў ідэалы. Хто гэтага не разумее, мусіць загінуць або добраахвотна сысці…

– Але які стыльны чалавек!.. – скончыў ён. – Памёр, прывалены рэшткамі феадалізму… Загінуў, аж зямля здрыганулася… Цікавы тып, цікавы…

Раптам ён схапіў капялюш і выбег з пакоя з мармытаннем:

– Вар’яты!.. Вар’яты!.. Увесь свет заразілі б сваёй апантанасцю…

Жэцкі па-ранейшаму ўсміхаўся.

“Хай мяне д’яблы забяруць, – казаў ён сам сабе, – калі я не маю рацыі адносна да Стаха!.. Сказаў панне adieu! і паехаў… Вось і ўвесь сакрэт. Як вернецца Ахоцкі, даведаемся праўду…”

Ён быў у гэткім добрым гуморы, што выцягнуў з-пад ложка гітару, настроіў струны і пад акампанемент зацягнуў:

Вясна абуджаецца ў нашым краі,

Салоўкі ёй песнямі служаць;

У гаі зялёным, каля ручаю

Квітнеюць дзве пекныя ружы.

Востры боль у грудзях нагадаў, што яму нельга стамляцца.

Але ён адчуваў прыліў энергіі.

“Стах, – думаў ён, – узяўся за нейкую важную працу, Ахоцкі едзе да яго, дык і я мушу паказаць, на што здольны… Прэч мары!..

Напалеоны ўжо свет не палепшаць, і ніхто яго не палепшыць, калі і далей мы будзем паводзіць сябе, як лунацікі… Аб’яднаюся з Мрачэўскімі, выклічу Лісецкага, знайду Клейна і яшчэ пабачым, пане Шлянгбаўм, ці адзін ты разумны… Да ліха, што тут цяжкага – зарабіць грошай, калі раптам заманецца?

Ды з такім капіталам, ды з такімі людзьмі!..”

У суботу ўвечары, пасля таго, як разышліся экспэдэнты, пан Ігнацы ўзяў у Шлянгбаўма ключ ад тыльных дзвярэй крамы, каб аформіць вітрыну на наступны тыдзень.

Ён запаліў лямпу, з дапамогаю Казіміра дастаў з аднае вітрыны жардзінерку і дзве саксонскія вазы, а на іх месца паставіў японскія вазы і старарымскі столік. Потым адправіў слугу ісці спаць, бо любіў у самотнасці раскладаць дробныя рэчы, асабліва механічныя цацкі. Ён не хацеў, каб чалавек ведаў, што сам ён ахвочы пабавіцца крамнымі цацкамі.

Як звычайна, гэтак і цяпер, ён дастаў іх, расставіў на прылаўку і завёў усе разам. Тысячны раз у жыцці слухаў ён мелодыі музычных табакерак і глядзеў, як мядзведзь караскаецца на слуп, як шкляная вада круціць кола млыну, як кот гоніцца за мышшу, як танцуюць кракавяк, а жакей галопам скача на кані.

І, гледзячы на рухі мёртвых фігур, тысячны раз у жыцці паўтараў:

– Марыянеткі!.. Усе марыянеткі!.. Здаецца ім, нібы робяць, што хочуць, а робяць толькі тое, што загадае спружына, гэткая ж сляпая, як і яны самі…

Калі крыва пушчаны жакей паваліўся на танцораў, пан Ігнацы пасмутнеў.

“Даць шчасця адзін аднаму яны няздольныя, а зруйнаваць чужое жыццё ўмеюць гэтак жа добра, як людзі…”

Раптам ён пачуў шоргат. Зірнуў у глыбіню крамы і ўгледзеў там чалавечую фігуру, што вылазіла з-пад прылаўка.

“Злодзей?” – мільганула яму ў галаве.

– Вельмі перапрашаю, пане Жэцкі, але… я зараз вярнуся… – азвалася цемнатварая фігура з чорнымі валасамі, потым кінулася да дзвярэй, адчыніла іх і знікла.

Пан Ігнацы прыкіпеў да фатэля, рукі сталі цяжкія, ногі адняліся. Толькі сэрца калацілася, як трэснуты звон, а ў вачах сцямнела.

“Якога д’ябла мне палохацца? – прашаптаў ён. – Гэта ж той… той Ісідор Гутморген… тутэйшы крамнік… Вядома, нешта якраў і ўцёк… Але чаго я спалохаўся?...”

Тым часам Ісідор Гутморген пасля працяглае адсутнасці вярнуўся ў краму, што яшчэ больш здзівіла Жэцкага.

– Адкуль тут пан узяўся?.. Што пану трэба?.. – спытаў яго пан Ігнацы.

Пан Гутморген меў вельмі збянтэжаны выгляд. Ён, як вінаваты, звесіў галаву і, перабіраючы пальцамі па прылаўку, сказаў:

– Перапрашаю, пане Жэцкі, але пан, можа, думае, што я нешта скраў?.. Няхай пан мяне абшукае…

– Але што тут пан робіць? – спытаў Жэцкі.

Ён хацеў падняцца з фатэля і не мог.

– Мне пан Шлянгбаўм загадаў застацца сёння на ноч…

– Навошта?

– Бо, пане Жэцкі… з панам прыходзіць сюды той Казімір… дапамагаць… Дык пан Шлянгбаўм загадаў мне пільнаваць, каб той чаго не вынес… Але мне блага нешта зрабілася, дык… Я пана вельмі перапрашаю…

Жэцкі ўжо падняўся.

– Ах вы шчанюкі!.. – закрычаў ён раз’юшана. – Гэта мяне вы лічыце злодзеем?.. За тое, што я ў вас задарма працую?..

– Перапрашаю, пане Жэцкі, – пакорліва казаў Гутморген, – але… навошта пан задарам працуе?..